Bai39 sh12
1 like1,947 views
Tài liệu phân tích biến động số lượng cá thể của quần thể sinh vật, bao gồm biến động theo chu kỳ và không theo chu kỳ cùng với nguyên nhân gây ra những biến động này. Biến động cá thể phụ thuộc vào các nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh, từ đó quần thể có khả năng tự điều chỉnh số lượng đảm bảo sự cân bằng. Bài học cũng cung cấp phương pháp giảng dạy và các hoạt động tương tác để nâng cao kiến thức cho học sinh.
Bai39 sh12
- 1. 1 BÀI PHÂN TÍCH CÁC VẤN ĐỀ Bài 39. BIẾN ĐỘNG SỐ LƯỢNG CÁ THỂ CỦA QUẦN THỂ SINH VẬT ---------- Cấu trúc logic của bài I. Biến động số lượng cá thể 1. Biến động theo chu kì - Khái niệm - Ví dụ 2. Biến động không theo chu kì - Khái niệm - Ví dụ II. Nguyên nhân gây biến động và sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể 1. Nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể của quần thể a. Do thay đổi của các nhân tố sinh thái vô sinh b. Do thay đổi của các nhân tố sinh thái hữu sinh 2. Trạng thái cân bằng của quần thể 3. Sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể Trọng tâm của bài - Biến động số lượng cá thể của quần thể theo chu kì và không theo chu kì. - Nguyên nhân gây biến động và sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể. Phương pháp giảng dạy các thành phần kiến thức - Đặt vấn đề: Các đặc trưng: tỉ lệ giới tính, nhóm tuổi, sự phân bố cá thể, mật độ cá thể,… thay đổi khi số lượng cá thể trong QT thay đổi (tăng hoặc giảm). GV: Sự tăng hoặc giảm giảm số lượng cá thể trong QT gọi là biến động số lượng cá thể. Sự biến động số lượng của QT xảy ra như thế nào, do những nguyên nhân nào và xu hướng của sự biến biến động số lượng này là gì? Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu trong bài 39: Biến động số lượng cá thể của quần thể sinh vật. - Nội dung:
- 2. 2 Nội dung Phương pháp I. Biến động số lượng cá thể - Khái niệm: biến động số lượng cá thể của QT là sự tăng hoặc giảm số lượng cá thể. - Phân loại: biến động theo chu kì và biến động không theo chu kì. 1. Biến động theo chu kì Khái niệm: Biến động số lượng cá thể theo chu kì là những biến động xảy ra do những thay đổi có chu kì của điều kiện môi trường. VD: - Theo chu kì ngày đêm: dơi ban đêm mới xuất hiện nhiều. - Theo tuần trăng hoặc thủy triều: rươi ở vùng nước lợ ven biển Bắc Bộ, cá suốt,… - Theo mùa: ếch sinh sản vào mùa mưa; sau mỗi cơn mưa mùa hè,... SGK – hỏi đáp Trực quan – hỏi đáp Giảng giải GV: Số lượng cá thể biến động như thế nào trong quá trình hình thành và ổn định QT? Yêu cầu HS quan sát hình 39.3. GV giảng giải: Trong giai đoạn đầu mới hình thành QT: số lượng cá thể tăng lên có dạng hình chữ J. Khi số cá thể đạt tới mức ổn định thì số lượng cá thể tăng, giảm dao động qua mức cân bằng. (?) Sự tăng giảm (sự biến động) này có theo một quy luật nào không? (?) Thế nào là biến động số lượng theo chu kì? Cho một số VD về sự biến động theo chu kỳ của QT sinh vật. GV: Rươi là một loài thuộc nhóm giun đốt, thường có nhiều ở vùng ven biển Bắc bộ vào khoảng “tháng chín đôi mươi, tháng mười mồng năm”.
- 3. 3 - Theo năm: biến động số lượng mèo rừng và thỏ Canađa theo chu kì 9-10 năm. 2. Biến động không theo chu kì Khái niệm: Biến động không theo chu kì là biến động mà số lượng cá thể của QT tăng hoặc giảm một cách đột ngột do điều kiện bất thường của thời tiết như lũ lụt, bão, cháy rừng, dịch bệnh,… hay do hoạt động khai thác tài nguyên quá mức của con người gây nên. VD: - Ở miền Bắc Việt Nam, số lượng bò sát và ếch nhái giảm vào những năm có mùa đông giá rét, nhiệt độ xuống dưới 8o C. - Các cây gỗ quý như lim, hương,… động vật rắn, khỉ, sếu đầu đỏ,… ở rừng quốc gia Tràm Chim giảm mạnh do bị lâm tặc chặt phá, săn bắt. - Gà vịt chết mùa có dịch cúm H5N1, heo chết vì dịch heo tai xanh,… (?) Quan sát đồ thị 39.1.B và cho biết vì sao số lượng thỏ và mèo rừng ở Canada lại biến động theo chu kỳ gần giống nhau? (Vì thỏ là thức ăn của mèo rừng, khi số lượng thỏ nhiều > tăng số mèo rừng > làm giảm số lượng thỏ > số lượng mèo rừng giảm theo) (?) Trong thực tiễn, những kiến thức về sự biến động số lượng cá thể theo chu kỳ giúp ích gì cho con người? (Biết thời điểm phù hợp để khai thác hoặc tiêu diệt đồng loạt nhiều sinh vật gây hại) (?) Những nguyên nhân nào làm cho số lượng cá thể của quần thể biến động không theo chu kỳ? Cho VD. GV: Yêu cầu HS quan sát đồ thị 39.2: một nghiên cứu cho thấy: ở Úc, số lượng
- 4. 4 II. Nguyên nhân gây biến động và sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể 1. Nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể của quần thể thỏ biến động không theo chu kỳ. Do nguyên nhân là bệnh u nhầy (là bệnh hiểm nghèo do virut gây ra, làm xuất hiện các mụn mủ trên da). SGK- Hỏi đáp Trực quan – Hỏi đáp GV yêu cầu HS nghiên cứu lại hình 1 (hình 39.3-SGK). (?) Điều gì khiến số lượng cá thể của QT tăng lên rồi lại giảm xuống hoặc giảm xuống rồi lại tăng lên? (Do tác động của các NTST làm giảm hoặc tăng số lượng cá thể trong QT) GV: các NTST đó chính là nguyên nhân gây biến động QT. GV cho VD cụ thể và yêu cầu HS điền vào cột “ Nguyên nhân gây biến động QT” Quần thể Nguyên nhân gây biến động QT Dơi (nhiều vào ban đêm) Rươi (nhiều vào cuối tháng 9, đầu tháng 10) Ếch nhái (nhiều vào mùa mưa) Chim cu gáy (nhiều vào mùa thu hoạch lúa, ngô) Bò sát và ếch nhái (giảm vào những năm có mùa đông giá rét) Cây sưa (giảm) Gia cầm (giảm)
- 5. 5 a. Do thay đổi của các nhân tố sinh thái vô sinh Các NTST vô sinh không bị chi phối bởi mật độ cá thể của QT nên gọi là nhân tố không phụ thuộc mật độ QT. VD: khí hậu, nhiệt độ, độ ẩm,… Trong đó khí hậu có ảnh hưởng thường xuyên và rõ rệt nhất; nhiệt độ xuống thấp quá cũng là nguyên gây chết nhiều động vật. Tác động tới trạng thái sinh lí của các cá thể, có thể giảm sức sinh sản, khả năng thụ tinh, sức sống của con non,… b. Do thay đổi của các nhân tố sinh thái hữu sinh Các nhân tố hữu sinh bị chi phối bởi mật động cá thể của QT nên được gọi là nhân tố phụ thuộc mật độ QT. VD: Mối quan hệ cạnh tranh, số lượng kẻ thù, sức sinh sản, mức độ tử vong, sự phát tán của các cá thể trong quẩn thể,… Tác động tới khả năng sinh sản, nở trứng, khả năng sống sót, khả năng cạnh tranh,… 2. Trạng thái cân bằng của quần thể (?) Có thể chia những nguyên nhân gây biến động QT thành những nhóm chính nào? (2 nhóm: vô sinh – khí hậu, thời tiết… và hữu sinh – mối quan hệ giữa các sinh vật khác loài, tập tính của sinh vật…) (?) Có những NTST vô sinh nào? Nhân tố nào có ảnh hưởng lớn nhất? (?) Cơ chế tác động của các NTST vô sinh là gì? (?) Thế nào là NTST hữu sinh? Cho VD. (?) Các nhân tố hữu sinh tác động như thế nào đến số lượng cá thể của QT? GV chiếu lại hình 1 (hình 39.3-SGK). GV:
- 6. 6 Trạng thái cân bằng là trạng thái khi QT có số lượng cá thể ổn định và phù hợp với khả năng cung cấp nguồn sống của môi trường. QT có khả năng tự điều chỉnh số lượng khi số cá thể của QT giảm xuống quá thấp hoặc tăng lên quá cao để đạt trạng thái cân bằng. 3. Sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể Quần thể sống trong một môi trường xác định luôn có xu hướng tự điều chỉnh số lượng cá thể ổn định: - Trong điều kiện môi trường thuận lợi: nguồn thức ăn dồi dào, ít kẻ thù, sức sinh sản của QT tăng từ đó số lượng cá thể tăng nhanh chóng. - Sau một thời gian, mật độ cá thể tăng cao, nguồn thức ăn trở nên thiếu hụt, nơi ở chật chội, ô nhiễm môi trường tăng,… cạnh tranh gay gắt, tử vong tăng, sức sinh sản giảm, đồng thời xuất cư cũng tăng cao dẫn tới mật độ lại được điều chỉnh trở về mức ổn định. Ta thấy kích thước QT luôn dao động quanh 1 trạng thái cân bằng. Trạng thái cân bằng của QT là gì? GV tiếp tục sử dụng hình 1 (hình 39.3- SGK). GV: QT có khả năng tự điều chỉnh số lượng cá thể về mức cân bằng. Quá trình đó diễn ra như thế nào khi điều kiện môi trường là thuận lợi (khi số lượng cá thể giảm xuống mức cân bằng)? (?) Số lượng cá thể trong QT tăng (trên mức cân bằng) tới một lúc nào đó thì điều gì sẽ xảy ra? (?) Khi đó QT sẽ phản ứng như thế nào?
- 7. 7 - Củng cố: Tóm tắt bài bằng hệ thống khái niệm theo sơ đồ. Cho HS làm bài trắc nghiệm 10 câu hỏi trong 5 phút. Xem bộ câu hỏi trắc nghiệm trong Phụ lục trắc nghiệm. Đáp án PHT: Quần thể Nguyên nhân gây biến động QT Dơi (nhiều vào ban đêm) Ban đêm xuất hiện nhiều vì tập tính kiếm ăn. Rươi (nhiều vào cuối tháng 9, đầu tháng 10) Thời tiết phù hợp. Ếch nhái (nhiều vào mùa mưa) Thời tiết phù hợp. Chim cu gáy (nhiều vào mùa thu hoạch lúa, ngô) Thức ăn dồi dào. Bò sát và ếch nhái (giảm vào những năm có mùa đông giá rét) Thời tiết bất lợi. Cây sưa (giảm) Nhu cầu con người. Gia cầm (giảm) Virut cúm. Phân tích hình ảnh, sơ đồ, bảng biểu Hình 1 (hình 39.3-SGK). Sơ đồ điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể trở lại mức cân bằng Nhận xét đồ thị tăng trưởng có QT: + Ở giai đoạn đầu (vùng màu xanh lá) đồ thị hình chữ J giống với đồ thị tăng trưởng của QT trong điều kiện môi trường không giới hạn. + Ở giai đoạn sau (vùng xanh da trời), đồ thị lên cao tới một mức độ nhất định sẽ đi xuống → đồ thị hình chữ S. Sự nhấp nhô lên xuống, dao động qua một mức cân bằng nhờ tác động của các NTST làm hạn chế hoặc gia tăng số lượng cá thể của QT.
- 8. 8 Flash. Đồ thị biến động số lượng thỏ và mèo rừng Canađa, theo chu kì 9-10 năm HS có thể kéo, điều chỉnh năm để thấy đồng thời hoặc riêng rẽ sự biến động có chu kì số lượng thỏ và mèo rừng Canađa. Số lượng mèo rừng và thỏ tăng hay giảm theo chu kì gần giống nhau. Thỏ là thức ăn của mèo rừng, số lượng mèo rừng phụ thuộc vào nguồn thức ăn là thỏ. Khi số lượng thỏ tăng lên, mèo rừng có nguồn thức ăn dồi dào nên có điều kiện tăng số lượng cá thể. Tuy nhiên số lượng thỏ cũng phụ thuộc vào số lượng kẻ thù là mèo rừng (số lượng thỏ và số lượng mèo rừng khống chế lẫn nhau). Hình 2. Sơ đồ biến động số lượng cá thể thỏ không theo chu kì ở Ôxtrâylia Số lượng thỏ tăng giảm bất thường do nhiễm virut gây bệnh u nhầy năm 1968-1969, 1971. Kỹ năng rèn luyện được cho học sinh qua bài - Phân loại - Phân tích sơ đồ, đồ thị - Tư duy độc lập và giải quyết vấn đề. - Kỹ năng giao tiếp và hợp tác. - Kỹ năng sử dụng các phương tiện thông tin, truyền thông và công nghệ. - Kỹ năng sống (chủ động và tự chủ tìm hiểu kiến thức mới). Bài tập giáo viên - Xây dựng bài giảng e-learning. - Xây dựng phiếu học tập. - Xây dựng bộ câu hỏi trắc nghiệm.
- 9. 9 Tài liệu tham khảo (Xem trong Phụ lục tài liệu tham khảo) Hệ thống khái niệm theo sơ đồ