GEO Erliebea eskema- Erliebe unitateen eskema
- 1. ERLIEBE UNITATE BATEN IRUZKINA: Erliebea hiru eragile hauen ondorio da: 1. tektonikoa --> Eragile garrantzitsuena da -kontinenteen mugimenduak -plaken arteko talkak -faiak -tolesdura -orogenia (plakak altxatzea) -lurrikorala -sumendiak 2. litologikoa --> Harri mota, izan ere harrien gogortasuna, konposizio kimikoa... modu desberdinean erantzuten du. Nagusiki bi harri mota daude: -igneoa (gogorragoa) -sedimentarioa (ahulagoa) 3. higadura --> Erliebea itxuraldatzen du eta prozesu multzo handia da, baina eragilerik nagusiena ura da (forma desberdinetan). Hortaz gain: haizea, gizakia, hotza, beroa... IBERIAR PENINTSULAREN HISTORIA GEOLOGIKOA aro arkaikoa/ kanbriarraurrean (4 000 600 milioi urte) mendi zerrenda bat sortu zen (Galizia-Toledo) aro honen amaieran higatuta geratu zen eta itsoaren azpian aro primarioa/ paleozoikoa (600 225 milioi urte) orogenesi hertziniarra mendebaldean: Mendigune Hesperikoa ipar-ekialdean: Akitaniko Mendigunea , Ebroren Mendigunea eta Katalan Balearretako Mendigunea hego-ekialdean: Mendigune Betiko-Rifekoa gaur egun toki/ eremu hauek eremu silizeoan kokatzen dira aro sekundarioa/ mesozoikoa (225 68 milioi urte) atsedenaldia da, higadura eta sedimentazioa dira nagusi. Ez da erliebe unitaterik agertzen, baizik eta daudenak higatu egiten dira sedimentazioa pilatu zen eremua kareharrizko eremuarekin lotzen dugu aro tertziarioa (68 1'7 milioi urte) orogenia alpetarra: eratu egin ziren gaur egun ezagutzen ditugun erliebe unitateak. altxatzerakoan iberiar penintsula mendebalderantz okertu zen (horregatik ibaiek mendebalderantz ixuritzen dute) sumendi-jarduera aro tertziarioan hasi zen *litologia eta materiale gogortasunak, erliebe desberdinak sortzen ditu. aro kuaternarioa (1'7 milioi urte gaur) glaziazioak eta ibai terrazak osatzea ez dira erliebe-unitate berriak sortzen, glaziazio edo ibai-terrazengatik aldatzen dira glaziazioengatik zirku eta aran-glaziarrak sortu ziren eta ibai-glaziarretan, espainia guztiko ibai-ertzeetan zerrenda lau eta garaiak sortu ziren. ESPAINIAKO MAPA LITOLOGIKOAREN IRUZKINA Komentagai dugun mapan, bere informazioa aztertu eta behatu ondoren, nagusiki lau eremu litologiko bereiz ditzakegu: eremu silizeoa, kareharrizko eremua, buztinezko eremua eta sumendi jatorrizkoa/ bolkanikoa. Hauei erantsiko diegu bostgarrena, litologia nahasketa dutenak eta higadura diferentzialeko eremu erliebea.
- 2. eremu silizeoa kanbriarraurreko edo aro promariokoa -> mendigune hesperikoa batez ere Espainiako mendebaldean: Galizia-Leongo mendiak Kantabriar mendikatea Sistema Zentrala Toledoko mendiak Sierra Morena honetaz gain: Pirineotako ardatz aldea Kantabriar kostaldeko mendikateak Iberiar Sistema Mendikate Penibetikoa hirugarren aroan gaztetutako mendigune zaharrak: Akitaniako mendigunea Ebroko mendigunea Kataluinia-Balearreko mendigunea Betiko-Rifeko mendigunea *Harri mota nagusia granitoa da. Harri gogorra, magmatikoa da. Gainera inguru honetan harri zaharragoak aurki ditzakegu, adibidez: arbela. Bere gogortasuna kontutan izanda, granitoak paisai formazio desberdinak ematen ditu altuera eta egoeraren arabera. -toki lau, ez oso garaietan: lur are horiak -goi altueretan, 2000m, ura + hotzak = granitoa arraildu + hautsi --> galdor-zorrotzak eta harritzak -1000-15000m: granitoa ezkatatu, forma borobilagoak --> domoak, berrokalak eta kaos granitikoa kareharrizko ingurua aro sekundarioko harriak, hirugarren aroan tolestuak inguru honek iberiar penintsulan alderantzizko Z bat marrazten du Iberiar Penintsulan Aurre Pirineoak Euskal Mendiak Kantabriar Mendikatearen Ekialdea Sistema Iberikoa Sistema Subbetikoa * (ere): mediterranear aldeko kostaldea, kataluiniako kostaldeko mendikatea. *Harri mota nagusia kareharria da, harri sedimentarioa. Harri sedimentario honetan, hiru mota bereizten dira: organikoak (koralez, garrantzitsuenak), detritikoak (organikoaren erosioz sortua) eta prezipitaziozkoa. Erliebe karstikoa sortzen du kareharriak. Forma tipikoak: -lapiazak/ lenarrak: trenkada zorrotzeko banandutako barrunbeak -zintzurrak: aran estuak -poljeak: aran txikiak, bere baitan dagoen ibaia ponor (edo leizezulo) batean amaitzen da -dolinak: barrunbe handiak -kobazuloak: (ura pasa da/ pasatu izan da) -leizeak: (urraduraz sortuak, euriz + ur korrontea)
- 3. inguru buztintsua aro tertziario/ kuaternariokoa ipar-hego mesetetan: Ebroko sakonunea Guadalquivirreko sakonunea inguru ondoratuak Mediterraneo kostaldea harri mota nagusia buztina da, harri sedimentarioa da, erraz higatzen dena normalean paisai lauak/ erliebe orizontalak ematen ditu paisai formak: landa-zabala: modu leunean uindutako ordokia (ibai handi bati lotuta) badlands/ karkabak/ lubakiak: higadura prozesu sakon batengatik. higadura diferentzialeko eremua 3 eta 4. aroko prozesu higatzaileen ondorioz sotuak litologia nagusien arteko mugetan jatorri eta erresistentzia desberdinetako harriak --> higadurak: ahulak higatu badago gailentzen den harri mota bat estratuen kokapenaren arabera, hiru paisai multzo (higaduraren ondorioz): estratu orizontalak paramoak eta muino lekukoak batez ere kareharri eta buztina txandakatzean batez ere ipar eta hego mesetetan eta Ebro eta Guadalquivirreko sakonunetan estratuak apur bat inklinatuta aldapak eta muino lekukoak aurreko tokietan + litologia bera estratu tolestuak paisaiak: apalatxea litologia granitikoa, hirugarren aroan gaztetua muino borobil, altuera berekoak, ilarak osatuz: simetria handiko mendi formazioak Kantabriar mendikatea (Asturiaseko aldea), Toledoko mendiak jurasikoa kareharri + buztina, tolesdura gertatzean, bi formazio: antiklinalak (goian) eta sinklinalak (behean) erosioarengatik, geru ahulenak higatzen dira, lurpetik antiklinalak eta sinklinalak esekita geratuz. Hala eratzen da konplexutasun handiko paisaia, oso gorabeheratsua eta malkartsua Pirineoak, Iberiar sistema, Kantabriar mendikatea, Sistema Betikoa. litologia bolkanikoa hirugarren aroan sortua Kanariar irlak, Iberiar penintsula, Gata lurmuturra,Orlot harri magmatikoz modelatze formak kono bolkanikoa, galdarak, malpaisak, dikeak, trokak.