اولويت گفتگوي اديان بر گفتگوي تمدن‌ها
0 likes591 views
Eshkevari1009
اولويت گفتگوي اديان بر گفتگوي تمدن‌ها
- 1. ĪsĬ نه تم د وگ و ی گفت وگوی ادیان بر گفت ِĬ یت ول و ا ا كانــون آرمــان شــريعتـي Sco1385@Gmail.com حسن یوسفی اشکوری 9001 شماره مقالـه : 6 تعـداد صفحـه : 60/78 آخرین بررسی : 7831 تاريــخ تحـرير : www.shandel.org موضـوع : ـــــ Print search Prev 1 Next Full Exit
- 2. ِĬ اولویت گفت وگوی ادیان بر گفت وگوی تمدن‌ها ِĬ ِ ِ ِ دربارهٔ مفهومِ " گفت وگوی تمدن‌ها"، بویژه به عنوان یک طرح و پروژه و بدیل طرح "جنگ تمدن‌ها "، پرسش‌ها و مسائل و معضالت و موانع نظری و ِĬ عملی بسیاری طرح شده و می‌شود؛ به گونه‌ای که تدقیق دربارهٔ آنها، ممکن است ما را از جدی بودن پروژهٔ گفت وگوی تمدن‌ها و یا فرهنگ‌ها منصرف ِĬ ِĬ ِĬ کند و در نهایت از تحقق آن ( حداقل در شرایط کنونی که به نظر می‌رسد خشم و قهر و جنگ رو به گسترش است ) به کلی نا امید سازد. ِĬ ِĬ اما با چشم پوشی از تمامِ مالحظات و تدقیق‌ها، اکنون برآنم که در این مجال به یک نکته اساسی و مهم ( دست کَم به نظرِ اینجانب ) اشاره کنم و آن ٔ تقدمِ منطقی و عملی " گفت وگوی ادیان" بر " گفت وگوی تمدن‌ها " است که امیدوارم مدافعان و طراحان پروژهٔ گفت وگوی تمدن‌ها بدان توجه ویژه کنند. ٔ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ در واقع، طرح این موضوع و تاکید بر اهمیت و اولویت گفت وگوی ادیان، با مفروض دانستن امکان عقلی و عملی ایده و طرح گفت وگوی تمدن‌ها است. ِ ِ ِĬ روشن است که در آغاز باید بگوییم منظور از " گفت وگو" چیست و ادیان و یا فرهنگ‌ها و یا تمدن‌ها در چه شرایطی می‌توانند گفت وگو کنند. ابهام و مناقشه در این باب بسیار است، اما به قصدِ امکان ورود به مدعا و موضوعِ اصلی، اجماالً می‌توان روی این مفهوم توافق کرد که منظور از گفت وگو ِĬ "مفاهمه" ( فهم متقابلِ ) "من/دیگری" است که با مکالمه ( سخن متقابل ) ممکن می‌شود. مقدمات و لوازمِ منطقی دیگری نیز برای دستیابی به این ِĬ ِĬ ِĬ مهم ضروری است، از جمله: 1.پذیرفتن این اصل که "حقیقت" در انحصارِ کسی نیست و حقیقت نزدِ همگان است ( ولو به مراتب و درجات ). ِĬ 2.حقیقت، انکشافی است و به تدریج و با کوشش و جهدِ مداوم حاصل می‌شود نه ِالقایی و آنی و ِاعطایی ( این اصل دربارهٔ وحی و نبوت نیز صادق ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ٔ َّ است و لذا تَدرُّج و تَطوُر و تکامل و توسعه نه تنها در سلسله طوالنی پیامبران و ادیان در طول تاریخ بلکه در بطن و متن یک دین در طول سامان یافتن َ آن در حیات پیامبرِ آن دین وجود دارد. سرگذشت اسالم در طول بیست و سه سال عصرِ نبوت شاهدِ این مُدعا است ). ِĬ ِĬ ِĬ Print search Prev 2 Next Home Full Exit
- 3. ِĬ 3.به دلیل ذو ابعاد و مطلق بودن حقیقت، انکشاف حقیقت نسبی و بشری است و در بهترین و کامیاب‌ترین حالت، هر کسی یا مذهبی، پاره‌ای از ِĬ ِĬ حقیقت را می‌یابد ( البته دربارهٔ وحی و گزاره‌های وَحیانی مستقیم و قطعی، این اصل تا حدودی متفاوت است ). ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ 4.یکی از شرایط قطعی و گریز ناپذیرِ انکشاف حقیقت و مُفاهمه و مُکالمه، صداقت اخالقی و طهارت روح و تَقَیُّد به معیارهای علمی و منطقی و در واقع تقید به منطق گفت وگو است. ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ 5.شرط دیگرِ مهم آن حتی االمکان فاصله گرفتن از پیشداوری‌ها و اغراض پیدا و پنهان در موضوعِ محل گفت وگو و تحقیق از یک سو و گردن نهادن به پیامدها و لوازمِ منطقی و علمی پژوهش‌ها و گفت وگوها است. ِĬ و باالخره: 6.گردن نهادن به این اصل مهم که در خارج از باور و فهم و آیین و مکتب‌ام ( هر چند به حقانیت و معقولیت و نجات بخشی آن یقین داشته باشم )، ِĬ ِĬ راهی به نجات و رستگاری هست. به هر حال باید توجه داشت که غرض از مکالمه و مفاهمه، بیش از هر چیزِ دیگری حقیقت است نه اقناع و تحمیل و التزامِ دیگری، و از این رو خطابه و حماسه و موعظه ( ِانزار و تَبشیر ) در مقامِ گفت وگوی "من/دیگری" نه تنها کارساز و مفید نیست که مُضر هم هست ( باید انصاف داد که جمع شدن این شرایط در وجودِ گفت وگو کنندگانـبویژه در حوزهٔ ایمان و دینـو رعایت آنها در مقامِ عمل بس دشوار است، اما ِĬ ِĬ به طورِ نسبی ممکن است). ِĬ ِĬ و اما اصل مدعا: گفتیم که گفت وگوی تمدن‌ها از مَعبَرِ گفت وگوی ادیان می‌گذرد ( در واقع باید بگذرد). به عبارت دیگر، گفت وگو و دیالوگ تمدن‌ها ِĬ ِĬ ِĬ بدون گذر از معبرِ گفت وگوی ادیان نا ممکن است و حداقل در صورت امکان، ناقص و نا کام است. دلیل یا دالیل این مُدعا چیست ؟ آنچه می‌گویم صرفاً ِĬ برای تبیین این سخن است نه بیشتر. ِĬ Print search Prev 3 Next Home Full Exit
- 4. بعید می‌دانم تاریخ خوانده‌ای ادعا کند که تمدنی در طول تاریخ بشر مبتنی و متکی بر دین نبوده است. حتی اگر به تمدن‌های پیش از تاریخ ( البته ِ ِ با تسامح بدان‌ها تمدن می‌گوییم ) توجه کنیم و در چگونگی تاسیس و ماهیت و کارکرد و ساختار و بقایشان تامل نماییم، به روشنی در می‌یابیم که آن ِĬ ِ ِ ِĬ تمدن‌های بَدوی ( تمدن‌های پیش از هزارهٔ اول، به طورِ خاص پیش از امپراتوری پارسی ) نیز به شکلی براساس ایمان مذهبی بنیاد پذیرفته و به طورِ َ ِ ِ ِĬ ِĬ ِĬ مشخص حاکمان و حکومت‌های موسس آن تمدن‌ها، مشروعیت خود را از خدا یا خدایان و یا مدعیان نمایندگی او اخذ کرده و در طول حیات خود نیز ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ در چارچوب باورهای مذهبی مردمان و هدایت و حمایت مستقیم و غیرِ مستقیم متولیان دین و آیین عمل کرده و دست کم مدعی چنین رفتار و اعتقادی ِĬ ِĬ بوده‌اند. از کهن‌ترین تمدن، سومر، بگیرید و بیایید تا تمدن‌های بعدی چون اکدیان، فینیقیان، کَلدانیان، آشوریان، بابلیان، مصریان، هندیان، عیالمیان و... را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهید، همگی مدعی دین باوری بوده و حکمرانان آنان در تمامِ ادوار و اطوارِ تاریخی چند هزار ساله شان یا خود را خدا و ٔ ِĬ ِĬ ِĬ نیمه خدا دانسته و یا خود و حاکمیت و ِاعمال قدرت و ارادهٔ خویش را مستقیماً و یا از طریق روحانیون ادیان خدایی و برآمده از اراده و مشیت و رضایت ِĬ ِ ِ ِĬ ِĬ ایزدان قلمداد کرده‌اند. جالب است که پیش از تاریخ، این اتکای به مذهب در حکومت‌ها و حتی در جوامع کمتر و ضعیف‌تر است، و پس از ورودِ جوامع بشری به عصرِ تمدن ِĬ ِĬ ِĬ و ظهورِ تمدن‌های بزرگ و جهانی و پیشرفته و به عرصه آمدن سلسله‌های بزرگ حکمرانی در قالب امپراتورهای جهانی یا منطقه‌ای، تکیه بر عنصرِ مذهب ِĬ ِĬ ِĬ برای کسب مشروعیت سیاسی قدرت بیشتر می‌شود. فی المثل در ایران پیش از تاریخ، نقش مذهب برای مشروعیت و تقویت حکومت‌ها و دولت، الجرم ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ از مردمان و تمدن و فرهنگ کمتر است ( مثالً در تمدن حدودِ سه هزار ساله عیالم )، اما در حکومت هخامنشیان این نقش نیرومندتر و آشکارتر می‌شود. ِĬ ٔ ِĬ در عینِ حال تا ظهورِ ساسانیان ( حدودِ هزار سال )، این نقش چندان قوی و غلیظ نیست، از آغازِ تشکیل سلسله "موبدـشاهی" ساسانی، حکومت و ِĬ ٔ ِĬ فرهنگ و جامعه از اخذِ مشروعیت سیاسی حکومت و دین باوری عمومِ مردمان گذر می‌کند و واردِ مرحله مذهبی شدن تمام عیارِ قدرت، جامعه، سیاست، ِĬ ٔ ِĬ ِĬ ِĬ فرهنگ، اخالق، اقتصاد، ادب و هنر می‌شود. Print search Prev 4 Next Home Full Exit
- 5. ِĬ ِĬ یعنی دین و قدرت، دین و انسان و تمامِ شئون مادی و معنوی آدمیزاد چنان به هم می‌آمیزند که تفکیک آنها از نظرِ دین باوران و حاکمان نه ممکن ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ است و نه مفید. شاهنامه فردوسی به زیبایی و مهارت تمام این آمیختگی و حتی سیرِ تحول تاریخی دین و سیاست و تمدن را نشان می‌دهد. ظهورِ دو ٔ دین بزرگ توحیدی جهانی، مسیحیت و اسالم، آمیختگی دین و تمدن را در تمامِ ابعادِ آن، به احسن و کمال خود رساند. ظهورِ اعتالی قدرت مسیحی ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِ ِ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ بیزانس ( رومِ شرقی ) و تاثیرِ آن در تشکیل تمدن و امپراتوری مذهبی ( زرتشتی ) ساسانی در این سوی فرات و بعدها تشکیل امپراتوری اسالمی، مظهرِ ِĬ تجلی این آمیزش و حتی یکی شدن دین و سیاست و نقش مذهب در زایش، پرورش و اعتالی تمدن و فرهنگ است. ِĬ ِĬ ِĬ به رغم "جدایی نظر ِ" دین و سیاست در آیین مسیحی، روندِ این آمیختگی در مغرب زمین ادامه پیدا کرد و پس از نگارش اثرِ مهم سنت آگوستین ِĬ ِĬ ِĬ ِ ی ِĬ ِĬ ِ ِ "شهرِ خدا" در سدهٔ پنجم میالدی و شکل گیری قرون وسطای مسیحی، امپراتوری مذهبیـسیاسی واتیکان پدید آمد و بدین ترتیب مسیحیت و حتی ِĬ ِĬ تا حدودی یهودیت، تکیه گاه و عامل و روح تمدن غربی شد و این پیوند و یگانگی چندان است که امروز نمی‌توان تاریخ غرب و سیرِ تمدن غربی قرون ِ ِ ِ ِĬ ِ ِ وسطی و حتی قرون جدیدِ غربی را بدون مسیحیت و نقش مذهب باز شناخت. ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ گرچه پس از رنسانس و ظهورِ مدرنیته و تحوالت فرهنگی، علمی، سیاسی و اقتصادی جدید، نقش مذهب به معنای سنتی و پیشین آن سست و ِ ُ ِĬ ِĬ کم شده است، اما اوالً هنوز هم فرهنگ غالب و اثرگذارِ اجتماعی در مغرب زمین مذهب است و ثانیاً حتی اگر غرب مدرن را کامالً غیرِ مذهبی بدانیم ( یا ِĬ ٔ ِĬ ٔ ِĬ دوست داشته باشیم چنین باشد )، بی‌گمان نمی‌توان غرب امروز را بدون پیشینه و ریشه‌ها و بدنه تاریخی چند هزار ساله آن بازشناخت. همین قاعده و ِĬ واقعیت دربارهٔ تمامِ جوامع شرقی و غیرِ مسیحی ( از جمله اسالمی ) نیز صادق است. ِĬ ِĬ چین، هند، ژاپن، قفقاز، مالزی، اندونزی، ایران و تمامی آفریقا و دیگر ممالک آسیایی و آفریقایی چنین‌اند. می‌توان چنین نیز استدالل کرد که تمدن ِĬ ِĬ بر فرهنگ متکی است و هیچ فرد یا جامعه‌ای ( اعم از متمدن یا غیرِ متمدن ) بدون فرهنگ نیست و فرهنگ بشری از آغازِ ظهورِ انسان در کرهٔ زمین ِĬ ( بویژه پس از شکل گیری تمدن‌های بزرگ و جهانی ) بدون مذهب نبوده است. همواره نوعی پرستش الهه‌ها و ایزدان وجود داشته و غالباً در سه هزار ِĬ ِĬ ِĬ Print search Prev 5 Next Home Full Exit
- 6. سال اخیر، ادیان دارای عقاید و شریعت و اخالق سازمان یافته بوده و تمامِ ابعادِ زندگی فردی و اجتماعی آدمیان، و در نتیجه مظاهرِ تمدن و فرهنگ را ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ تحت تاثیر قرار داده‌اند. علم، هنر، ادبیات، اخالق، کالم و عرفان یا مستقیماً از متن مذهب پدید آمده و رشد و تعالی یافته‌اند یا مذهب در پرورش و گسترش آنها نقش داشته ِĬ ِĬ است، حتی دانشی چون فلسفه، که ذاتاً و موضوعاً غیرِ دینی است، همواره ( بویژه در غرب مسیحی و در شرق اسالمی )، در استخدامِ کالمِ دینی بوده است. ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ اگر این تحلیل از چرایی و چگونگی و ماهیت ظهورِ تمدن‌ها، فرهنگ‌ها، دولت‌ها و ملت‌ها راست و مقبول باشد، مدعای ما مبنی بر اولویت گفت وگوی ادیان بر گفت وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، قطعی و غیرِ قابل انکار خواهد بود. چرا که تاکنون هیچ تمدنی بدون فرهنگ نبوده، هیچ فرد و جامعه‌ای نیز تهی ِĬ ِĬ از نوعی فرهنگ ( عقاید، آداب، اخالق، هنر، ادب و... ) نبوده و نیست و عمالً هیچ فرهنگی غیرِ دینی نبوده و حداقل تمامِ فرهنگ‌های باستان تا کنون کم ِĬ ِĬ و بیش آمیخته با اشکال مختلف مذهب و متا فیزیک ادیان بوده است. ِĬ تصادفی نیست که در قرون جدید، دورانی که اندیشه الحادی قدرت بیشتری یافته است، هیچ متفکرِ ضدِ مذهبی نیست که اوالً نکوشد تا با دین ِĬ ٔ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ تعیین تکلیف بکند ( و این به تنهایی از نقش فائقه مذهب در هدایت جامعه و تمدن و فرهنگ حکایت می‌کند ) و ثانیاً از آموزه‌ها، شیوه‌ها و سنت مذهبی ِ ٔ ِĬ جا افتاده برای مبارزه با اساس مذهب یا یکی از مذاهب استفاده نکند و ثالثاً حتی خود در نهایت به شکلی دیگر، دین تازه‌ای ( ولو بشری ) پدید نیاوَرَد. و ِĬ ِĬ مارکسیسم، نمونه بارزِ این مدعا است. ٔ ِĬ ِĬ ِĬ به هر حال موفقیت پروژهٔ گفت وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، در گروِ عوامل مختلفی است و مهمترین آنها، گفت وگوی ادیان است که البته عمالً در قالب گفت وگوی پیروان و سخنگویان مقبول مذاهب خواهد بود. اگر طی پروسه گفت وگو و تعامل پیروان ادیان تحولی نو و مداوا گرانه رخ دهد، صلح و ِĬ ِĬ ِ ٔ ِ ِ ِĬ ِĬ ِĬ ِĬ امنیت و دموکراسی، که هدف اعالم شدهٔ پروژهٔ گفت وگوی تمدن‌ها است، ممکن و دست کَم آسان‌تر خواهد بود. از یاد نبریم که اکثریت قریب به اتفاق ِĬ مردمِ جهان، دیندارند. Print search Prev 6 Next Home Full Exit