�ݺ�ߣ

DUURZAAM VERPAKKEN
VERPAKKEN VOOR DE CIRCULAIRE ECONOMIE

SIEM HAFFMANS
PARTNERS FOR INNOVATION

GER STANDHARDT
NVC NEDERLANDS VERPAKKINGSCENTRUM

ASTRID HAMER
AGENTSCHAP NL

INTRODUCTIE

Wat is Duurzaam Verpakken?
Wat is de meest duurzame verpakking voor ons product?
Deze presentatie geeft geen absolute antwoorden op deze vragen, maar wel
veel aanknopingspunten en voorbeelden om op een praktische manier met
dit onderwerp aan de slag te gaan.
Het Netwerk Duurzaam Verpakken organiseerde de afgelopen 2,5 jaar tien workshops voor
verschillende marktsegmenten en drie algemene bijeenkomsten over duurzaam verpakken. Ruim
200 deelnemers bezochten de bijeenkomsten en deelden hun visie en inzichten.
In deze publicatie maken de organisatoren de balans op.

2

NETWERK DUURZAAM VERPAKKEN

OVER DE AUTEURS
SIEM HAFFMANS is als partner en consultant werkzaam bij Partners for
Innovation. Hij houdt zich al ruim 20 jaar bezig met het initiëren en realiseren
van duurzame innovatie projecten voor bedrijven zoals: DAF Trucks, Desso,
Inalfa, Vanderlande, Sita, Oerlemans en Schoeller Allibert. Hij is opgeleid als
Ingenieur Industrieel Ontwerpen aan de TU Delft, verpakkingskundige en door
EPEA gecertificeerd als Cradle to Cradle Design Consultant.
GER STANDHARDT is manager kennisontwikkeling en projecten bij het NVC
Nederlands Verpakkingscentrum. Hij is opgeleid als Ingenieur Industrieel
Ontwerpen aan de TU Delft. In de verpakkingssector staat duurzaamheid hoog
op de agenda. Van de klassieke afweging tussen papier en plastic tot het
streven naar Europese en ISO normen en het meten van duurzaamheid. Maar
ook thema’s als RFID, ketendenken en innovatie gaat Standhardt niet uit de
weg.

ASTRID HAMER is programma-adviseur Milieu & Technologie, LIFE+ en
biobased economy bij Agentschap NL. Zij is opgeleid als bioloog aan de
Universiteit Utrecht en heeft ruim 20 jaar ervaring op het gebied van
afvalpreventie, ecodesign, eco-innovatie en biobased economy vanuit de
overheid. Het Netwerk Duurzaam Verpakken is een van de kennisnetwerken
die werden ondersteund door het Programma Milieu & Technologie.

3


“90-95% van de milieu-impact van een productverpakkingscombinatie zit in de inhoud.”

Siem Haffmans – Partners for Innovation

4


1. NETWERK DUURZAAM VERPAKKEN

5


“Termen als: duurzaamheid, milieuvriendelijkheid
en milieubelasting worden allemaal door elkaar
gebruikt. Hierdoor weet niemand meer wat er
precies bedoeld wordt.”

Ger Standhardt, NVC Nederlands Verpakkingscentrum

6


2. WAT IS DUURZAAM VERPAKKEN?
VERPAKKEN is het tijdelijk integreren van een externe functie en een product om het
gebruik van het product mogelijk te maken.
BASISFUNCTIES
> Conserveren / Beschermen
> Distribueren
> Informeren

7


WAT IS DUURZAAM VERPAKKEN?
DUURZAAM VERPAKKEN staat voor het integreren van milieuaspecten bij het ontwerp
van een product-verpakkingscombinatie. Dit betekent dat er naast marketing,
economische en technische criteria ook rekening gehouden wordt met milieucriteria.

Bij duurzaam verpakken wordt de volledige levenscyclus van een
product geanalyseerd. Dit resulteert in het verbeteren van bestaande
verpakkingen, maar ook in het ontwikkelen van geheel nieuwe
product-verpakkingscombinaties.

8


STELLING: DE DUURZAAMSTE VERPAKKING IS GEEN
VERPAKKING

LUSH – Shampooblok zonder verpakking
Lush heeft in 2012 de Aangepakt prijs gewonnen.
Argumentatie jury: “Deze producent is bewust op zoek gegaan
naar het weglaten van verpakkingen, het denken in andere
manieren waarop je met je producten in een behoefte kunt
voorzien. Het leidde tot het elimineren van onnodig gebruik
en vervoer van water. Onder de douche is er immers water
genoeg. De oplossing van Lush: een stuk shampoo lijkend op een
stuk zeep, dat net zo lang mee gaat als drie flessen (250 ml)
shampoo. Het shampooblok van Lush laat zien dat duurzaam
verpakken de beste kansen biedt als bedrijven de behoefte,
waarin hun verpakte product voorziet, als uitgangspunt nemen”
(Nedvang, 2012).

9


STELLING: DUURZAAM VERPAKKEN = EFFECTIEF
VERPAKKEN
Duurzaam Verpakken is zoeken naar het optimum
tussen het reduceren van verpakkingsmateriaal
(gewicht en volume) en het minimaliseren van
productuitval (bescherming van het product). Zo is het
product op de meest effectieve manier verpakt met zo
min mogelijk materiaal voor een minimale impact.
Maaslander (Westland Kaas), introduceerde in 2011 een hersluitbare
envelop verpakking.
‘In de nieuwe verpakking is ruim 65% minder plastic verwerkt.
Daarnaast is de verpakking makkelijk te openen, eenvoudig
uitneembaar en lekdicht hersluitbaar, waardoor de kaas langer zijn
smaak behoudt’, aldus Robin van de Bruinhorst, brandmanager van
Maaslander.

10


STELLING:
DUURZAAM VERPAKKEN = EFFECTIEF VERPAKKEN

Optimale verpakking (The Consumer Goods Forum, Global Packaging Project, 2011)

11


“Packaging isn’t part of the problem of
sustainability, it is part of the solution”

Julian Carroll – Managing Director EUROPEN

12


3. WAAROM DUURZAAM VERPAKKEN?

Figuur 3 - Three Shades of Green (gebaseerd op: Stevels & Boks, 2003)

13


CONSUMER GREEN
Bij marketing gedreven organisaties, zoals fast moving
consumer goods (FMCG), zal de groeiende
belangstelling van consumenten voor ‘groene’
producten vaak de belangrijkste drijfveer zijn.
Consumer Green is de gepercipieerde duurzaamheid.
Marktonderzoek: Global Green (Sustainable) Packaging Market 20122016, geeft aan dat de wereldwijde markt voor duurzame
verpakkingen groeit met ruim 14% per jaar, en dus veel harder dan de
rest van de verpakkingsmarkt (Technavio, 2013, April).
“Puma wil het meest gewilde en duurzame sportmerk ter wereld
worden”, stelt Franz Koch CEO van Puma (Puma, 2012). Naast het
verduurzamen van de sportschoenen en kleding zijn ook de
verpakkingen van Puma verduurzaamd.

14


SCIENTIFIC GREEN
Scientific Green is gebaseerd op LCA studies en wordt
beschouwd als de meest objectieve manier om de
impact van een product of verpakking te bepalen.
Steeds meer bedrijven zoals: Unilever, Nestlé, Douwe Egberts, hebben
een groot deel van hun producten en verpakkingen doorgerekend met
LCA (Life Cycle Assessment). Dit is een systematische manier de
milieueffecten van een product of dienst te evalueren volgens een
‘van wieg tot graf’ benadering.

15


GOVERNMENT GREEN
Duurzaamheid is inmiddels op grote schaal
geadopteerd door de internationale wet- en
regelgevende instanties.
Op het gebied van verpakkingen gelden daarbij in hoofdzaak de
volgende richtlijnen:
>
Europese Richtlijn voor Verpakkingen en Verpakkingsafval
94/62/EC en EN13427-13432;
>
ISO 18601-18606 Verpakking en het milieu;
>
Europese Afvalrichtlijn 2008/98/EC en Hiërarchie voor
afvalmanagement;
>
Internationale recyclingcodes.

16


ISO 18601-18606 Verpakking en het milieu

17


BUSINESS GREEN
De optimale balans tussen de verschillende tinten
groen, ofwel Business Green, is een afweging die elk
bedrijf anders zal maken.
Binnen Philips is Verpakken is een van de zes aandachtsgebieden van
EcoDesign, ofwel Green Focal Areas. Philips wil consumenten in staat
stellen om eenvoudige keuzes te maken over de producten die ze
aanschaffen en de impact die deze hebben voor, tijdens en aan het
eind van hun levensduur.

18


BUSINESS GREEN
Bij Unilever is duurzaam verpakken een geïntegreerd
onderdeel van het ‘Sustainable Living Plan’, met als
doelstelling de omzet te verdubbelen en tegelijkertijd
de impact op het milieu te halveren.
Voor verpakkingen is in het Sustainable Living Plan de volgende
doelstelling opgenomen:
Tegen 2020 zullen wij het gewicht van de verpakkingsmaterialen die
wij gebruiken met een derde terugbrengen via:
>
lichtgewicht materialen
>
optimalisatie van structuur en materiaalontwerp
>
ontwikkeling van geconcentreerde versies van onze producten
>
verwijdering van overbodig verpakkingsmateriaal.

19


“Bij het verduurzamen van voedselketens staat
het tegengaan van voedselverspilling centraal
en verpakkingstechnologie kan hier een
belangrijke rol in spelen”.
Ulphard Thoden van Velzen, Wageningen UR

20


4. OPTIMALISEREN VAN DE KETEN
Om de milieu-impact van producten en verpakkingen in kaart te
brengen, kan een Life Cycle Assessment (LCA) uitgevoerd worden.

LCA: Levenscyclus en milieubelasting (Chalmers University of Technology, 1998)

21


VOEDSELVERSPILLING
Wereldwijd wordt, volgens FAO-cijfers, een derde van
het voedsel bestemd voor menselijke consumptie
weggegooid.
Hoeveel voedsel verspilt de Nederlandse consument?
>
De Nederlandse consument gooit voor minstens € 2,4 miljard aan
eetbaar voedsel per jaar weg. Dat is ongeveer € 400 per
huishouden per jaar.
>
Gemiddeld verspilt één persoon ruim 50 kg voedsel per jaar.
Per huishouden is dat ongeveer 120 kg per jaar.
>
We kopen zo’n 20% van ons eten voor de afvalbak, ruim de helft
ervan is verspilling (en dus vermijdbaar).
Bron: Milieu Centraal, 2011

22


VOEDSELVERSPILLING
Top 10 meest verspilde producten (in kilogram)
1. Zuivel
2. Brood
3. Voorbewerkt voedsel (kant-en-klaar)
4. Groenten
5. (Vers) fruit
6. Aardappelen
7. Vlees en vleeswaren
8. Koek en gebak
9. Oliën en vetten
10. Vis
Bron: Milieu Centraal, 2011
Oerlemans Plastics heeft in samenwerking met Beko, groothandel in
verpakkingsmaterialen, een verpakking ontwikkeld voor een kwart
brood. “Door slimmer gebruik te maken van verpakkingen voorkomen
we 5-10% voedselverspilling, ofwel ruim 44 miljoen kilo brood per jaar,
en spelen we beter in op de wensen van de consument. Kortom, een
goede verpakking verlaagt de milieudruk”, volgens Jan Wessemius van
Oerlemans Plastics (2012).

23


OPTIMALISEREN PRODUCTIEPROCES
Verpakkingen kunnen een extra functie hebben in het
productieproces. Hierdoor kunnen de productiekosten
worden verlaagd, waardoor een meerprijs van de verpakking
gerechtvaardigd is. Voor leveranciers van verpakkingen is dit
een uitdaging om deze meerwaarde te vinden.
DSM introduceerde in 2010 de Pack-Age™, een innovatieve en
permeabele verpakking voor het natuurlijk rijpen van halfharde en
harde kazen. Door deze ademende folie kan de kaas een optimale
smaak en textuur ontwikkelen terwijl het ontstaan van schimmel
wordt voorkomen. “Pack-Age is bij wijze van spreken de hightech
ademende en beschermende sportkleding voor kaas”, zegt Corstiaan
Hooft van DSM Innovation Center.
Winnaar: NVC Bronzen Noot 2012.

24


OPTIMALISEREN LOGISTIEKE KETEN
Door het optimaliseren van de verpakking in de
logistieke keten wordt niet alleen de milieu-impact van
het transport verlaagd, maar wordt ook bespaard op
de transportkosten.
Fair Trade Original maakte een lichtgewicht wijnfles van 350
gram in plaats van 550 gram.

Naast gewichtsbesparing kan ook het volume van
verpakking gereduceerd worden, waardoor er minder
transport nodig is. Hierdoor wordt er bovendien
bespaard op de kostbare schapruimte in de winkel.
Albert Heijn reduceerde het volume van de Puur en Eerlijk
vaatwasblokjes met 40% ten opzichte van andere aanbieders.

25


OPTIMALISEREN VAN HET GEBRUIK
In de gebruiksfase kan de verpakking extra functies
hebben waardoor bij de consument extra
gebruiksgemak wordt geleverd, zoals het gemakkelijk
openen en sluiten van de verpakking of het
gemakkelijk gebruiken en legen van de verpakking.
Met de 1-2-open deksel heeft HAK één van de grootste ergernissen
opgelost. Het functionele ontwerp van het 1-2 open deksel bestaat uit
twee delen: een ring en een panel die los van elkaar kunnen bewegen,
waardoor de glazen pot twee keer zo makkelijk te openen is. Het 1-2open deksel is een echte Nederlandse innovatie van het designbureau
Plato product consultants. Vervolgens werkte HAK met verpakkingsproducent Crown uit Engeland aan de technologie om het deksel
geschikt te maken voor de verwerking in de HAK fabrieken.
Winnaar: NVC Gouden Noot 2012.

26


OPTIMALISEREN VAN HET GEBRUIK
De Histor Paintcan van PPG Coatings en Omefa is een innovatieve
vierkante verpakking van gemodificeerd PET voor oplosmiddelhoudende en watergedragen lakken.
De vorm en materiaal van het product brengen diverse voordelen met
zich mee in vergelijking met zijn voorganger. De Paintcan is lichter in
gewicht, gemakkelijk met de hand te openen en sluiten, goed uit te
schenken en daarbij volledig leegbaar. Naast het toegevoegde
gebruiksgemak en herkenbaarheid, is de verpakking door zijn
vierkante en nestbare vorm ook kosten-effectiever tijdens het vervoer
en opslag, en heeft een lagere CO2 uitstoot. (NVC, Gouden Noot
2010).
Winnaar: NVC Gouden Noot 2010.

27


OPTIMALISATIE AFVALFASE
Bij de ontwikkeling van verpakkingen wordt nog weinig
rekening gehouden met de afvalverwerking en
recycling mogelijkheden. Voorbeelden hiervan zijn
gelijmde papieren etiketten op kunststof
verpakkingen, laminaten en het toepassen van
gekleurde PET flessen. Ook verontreiniging met
productresten maakt recycling lastig en kostbaar.
Biological Solutions heeft in samenwerking met SITA een koffiebeker
ontwikkeld van papier met een bio-based PLA coating. Deze bekers
kunnen door SITA samen met het ‘oud papier’ afgevoerd en verwerkt
worden in een speciale recyclinginstallatie die de bekers kan
herverwerken tot papierpulp. Hierdoor wordt extra transport en
inzamelingskosten voorkomen. Cup2Paper is een totaalconcept dat
wordt aangeboden in de zakelijke markt. De keten is hierbij ‘van cup
tot staart’ geregeld.

28


“Shifting toward a circular economy isn't about
returning soda cans. It is about changing your business
model, changing how you design, your materials, your
vehicles, so you can recover the parts or components,
so you can sell them or lease them in another way."
Ellen MacArthur, Ellen MacArthur Foundation

29


5. VERPAKKEN VOOR DE CIRCULAIRE ECONOMIE

Circular Economy Model (Ellen MacArthur Foundation, 2012)

30


RETOUR LOGISTIEK
Het afdanken van frituurvet en frituurolie is vaak
onderwerp van verwarring en discussies. Frituurvet
veroorzaakt verstoppingen in de riolering en bevat
waardevolle stoffen. De gebruikte frituurvetten en
frituurolie kunnen namelijk als biobrandstof (biodiesel)
of als brandstof voor het opwekken van groene stroom
gerecycled worden.
Remia maakt het met haar verpakking gemakkelijk om het vet en olie
in te zamelen. Het gekoelde frituurvet kan eenvoudig terug gegoten
worden in de oorspronkelijke verpakking door de slimme brede
opening. Gele inzamelcontainers zijn over Nederland op strategische
punten geplaatst om de resten in te leveren (Remia, 2013,
www.hergebruikfrituurvet.nl).

31


VERPAKKEN BINNEN DE TECHNISCHE CYCLUS
In Nederland wordt elk jaar meer (verpakkings-)afval
apart ingezameld en gerecycled.
Van al het eenmalige verpakkingsglas, gaat circa 80% in de glasbak.
Hierdoor wordt jaarlijks ruim 400.000 ton restafval voorkomen.
Van het oudpapier en -karton blijft al ca. 90% in de kringloop: het
wordt ingezameld, gerecycled en als materiaal hergebruikt.
SITA heeft in 2010 in Rotterdam een speciale sorteerinstallatie
gebouwd voor het kunststof verpakkingsafval uit Nederlandse
huishoudens. In totaal verwerkt deze sorteerinstallatie 25.000 tot
30.000 ton per jaar. De kwaliteit van de gesorteerde mono-stromen is
hoog, en vooral constant. Dat maakt dat deze fracties gewild zijn bij
kunststofproducenten.

32


Een verpakking kan ontworpen worden als technische
nutriënt. De materialen moeten dan zodanig gekozen
worden dat hergebruik en/of recycling aan het einde
van de levenscyclus mogelijk wordt gemaakt.
Innocent Drinks was de eerste producent die al in september
2007 een 100% recycled PET flesje van 250 ml op de markt heeft
gebracht. De fles bevat 20% minder materiaal dan de vorige
versie en is goedgekeurd voor voedselcontact.
“Door de omschakeling naar 100% recycled PET wordt de CO2
voetafdruk van Innocent met 55% gereduceerd en dit bespaart
1.000 ton CO2 per jaar”, aldus Innocent sustainability manager
Jessica Sansom (Innocent Drinks, 2008).

33


Transportverpakkingen bieden uitstekende kansen
voor circulaire systemen.
Er zijn al verschillende transportverpakkingen die met een
statiegeld of poolsysteem vele malen hergebruikt worden. Denk
hierbij aan de houten EURO pallet of kunststof kratten voor bier,
AGF brood en de CBL kratten.
Het Centraal Bureau levensmiddelenhandel (CBL) heeft in
samenwerking met de industrie de Stichting Versfust opgericht.
Het zwarte CBL-versfust is inmiddels niet meer weg te denken van
de winkelvloer. Sinds de invoering van het gestandaardiseerde
versfust zijn er maar liefst 23 miljoen exemplaren in omloop.
De HDPE kratten gaan minimaal 10 keer per jaar het systeem rond
en zijn vele jaren te gebruiken. Er wordt gerecycled regranulaat
ingezet voor de productie en aan het eind van de levensduur zijn
de kratten wederom te recyclen.

34


VERPAKKEN BINNEN DE BIOLOGISCHE CYCLUS
De Biobased Economy gaat over de overgang van
aardolie ofwel ‘fossil based’ grondstoffen naar
‘biobased’ grondstoffen. In een Biobased Economy
wordt gebruik gemaakt van biomassa voor nietvoedsel toepassingen, zoals: chemicaliën,
(verpakkings-)materialen, brandstoffen en energie.
Door het gebruik van biobased grondstoffen kunnen zich risico’s
voordoen met betrekking tot druk op voedselvoorziening, landbouw
en milieu. Hiervoor is een gebalanceerd en holistisch beleid essentieel
(European Commission, Directorate-General for Research and
Innovation, 2011).
European Bioplastics stelt dat dit geen enkele concurrentie vormt voor
de 98% die wordt gebruikt als weidegebied en om voedsel en veevoer
te produceren.

35


Biobased materialen worden op dit moment nog veel
toegepast vanuit marketingoverwegingen, omdat de
consument biobased ofwel ‘natuurlijke’ materialen als
duurzaam ervaart. Voor bedrijven zit er ook een lange
termijn visie achter om deze materialen toe te passen.
De Coca-Cola Company en Heinz, lanceerden in 2009 de eerste
compleet recyclebare PET fles die gedeeltelijk gemaakt wordt uit
planten. De PlantBottle™ is sindsdien geïntroduceerd in meer dan 20
landen en tot eind 2012 zijn er al meer dan 15 miljard PlantBottle
verpakkingen in omloop gebracht (Plastic News, 2013).
Een van de monomeren ofwel bouwstenen van PET, monoethylene
glycol (MEG), wordt gemaakt van suikerriet. Er wordt door Coca-Cola
hard gewerkt om ook het andere monomeer van PET, purified
terephthalic acid (PTA), uit biobased grondstoffen te maken.
36


Naast ‘drop-in’ biobased materialen, die qua
eigenschappen identiek zijn aan fossiele kunststoffen,
is er ook een groep biobased materialen met unieke
eigenschappen.
Synprodo is er in geslaagd, in nauwe samenwerking met zusterbedrijf
Synbra Technology, om met geëxpandeerde korrels schuim te
ontwikkelen op basis van organisch materiaal. BioFoam is het eerste
composteerbare schuim op basis van Polylactide (PLA).
BioFoam heeft kenmerken die vergelijkbaar zijn met de eigenschappen
en vormvrijheid van EPS, ook bekend als tempex of piepschuim.
Toepassingen zijn ondermeer te vinden in de landen tuinbouw, de
bouw en verpakkingen.

37


Een grote uitdaging is het benutten van deze
specifieke materiaaleigenschappen van biobased
materialen, zoals de biologische afbreekbaarheid of
specifieke barriere-eigenschappen.
De verpakkingen van PaperFoam zijn gemaakt van papiervezels en
aardappelzetmeel. De verpakking kan met het oud-papier verwerkt
worden, maar is ook biologisch afbreekbaar en composteerbaar.
De ‘loose-fill’ opvulmaterialen zijn ook gemaakt van geschuimd
zetmeel. Aangezien de kans groot is dat dit soort producten door
onzorgvuldige afdanking in het milieu terecht kunnen komen, is de
biologische afbreekbaarheid hier een groot voordeel.

38


“Use as much packaging as is desired to
protect and differentiate the product,
because that package will become a biological
or technical nutrient after its first use”.
William McDonough & Michael Braungart, MBDC

39


CRADLE TO CRADLE VERPAKKEN
Volgens de chemicus Michael Braungart en architect
William McDonough, is het huidige lineaire denken:
‘reduce, reuse, recycle’, niet de oplossing om aan het
‘cradle to grave’ productiemodel te ontkomen.
In ‘Cradle to Cradle: Remaking the way we make things’ (2002) en
‘The Upcycle’ (2013), wordt duidelijk gesteld dat minder slecht nog
steeds niet goed is. Ook al wordt de schade beperkt, onze samenleving
creëert alsnog ontzettend veel afval en vervuiling. Eco-efficiëntie
(doelmatig) is niet genoeg, producten moeten eco-effectief
(doeltreffend) zijn. ‘Zero impact’ is maar het halve werk, volgens
Braungart en McDonough moeten we streven naar een positieve
impact op ons ecosysteem.

40


CRADLE TO CRADLE CERTIFICERING
Er zijn steeds meer voorbeelden van Cradle to Cradle
gecertificeerde verpakkingen en producenten die er naar
streven om eco-effectief te worden.
Het Cradle to Cradle CertifiedCM Products
Program beoordeeld producten volgens vijf kritische
kwaliteitscategorieën en beloont verbeteringen volgens
vijf award levels.
In 2011 werden de metalen metaalverpakkingen van babyvoeding
en verf van Ardagh voor het eerst in de verpakkingsindustrie
Cradle to Cradle gecertificeerd.
Volgens Woep Möller, Group Commercial Director bij Ardagh
Group, begint het allemaal bij het selecteren van een geschikt
materiaal. “Aangezien metaal gerecycled kan worden zonder
kwaliteitsverlies, is het een ideaal verpakkingsmateriaal”.

41


NAWOORD

Het Netwerk Duurzaam Verpakken is op 1 juli 2010 gestart door het NVC
Nederlands Verpakkingscentrum samen met Partners for Innovation en
Agentschap NL.
Het Netwerk Duurzaam Verpakken organiseerde de afgelopen 2,5 jaar diverse
workshops over duurzaam verpakken voor verschillende marktsegmenten. Ruim
200 deelnemers bezochten de bijeenkomsten. Het Netwerk wordt voortgezet via
de LinkedIn groep Duurzaam Verpakken.

De auteurs bedanken de ruim 200 deelnemers aan de workshops en algemene
bijeenkomsten van het Netwerk Duurzaam Verpakken hun enthousiaste inbreng
van kennis en ervaringen uit de dagelijkse praktijk van het verpakken.

42


�ݺ�ߣ

Duurzaam Verpakken, verpakken voor de circulaire economie

Recommended

More Related Content

Similar to Duurzaam Verpakken, verpakken voor de circulaire economie (20)

More from Partners for Innovation BV (12)

Duurzaam Verpakken, verpakken voor de circulaire economie