Poziomica rozdz2
- 1. Z HISTORII POZIOMICY Zanim poziomica trwale zagocia na mapie, uksztatowanie terenu pr坦bowano przedstawi r坦甜nymi metodami. Od umieszczanych na mapie prostych rysunk坦w przedstawiajcych g坦ry, poprzez profile lub kopce obrazujce pojedyncze wzniesienia bd添 pasma g坦rskie, czy te甜 stosujc kresk Lehmanna, cieniowanie lub spis liczb okrelajcych wysoko wybranych punkt坦w, mapa doczekaa si wreszcie poziomicy. Zanim wic przedstawiona zostanie historia izohipsy, powimy chwil uwagi innym metodom za pomoc kt坦rych usiowano odda charakter obiektu bd添 rze添by tr坦jwymiarowego terenu na dwuwymiarowej paszczy添nie. Dodajmy, 甜e obok generalizacji oraz odwzorowania byo to zadanie nad rozwizaniem kt坦rego trudziy si rzesze kartograf坦w przez wiele stuleci. Szukajc pierwszych opracowa kartograficznych z naniesion informacj hipsometryczn, musimy sign w bardzo odleg przeszo. Sp坦jrzmy na rekonstrukcj jednej z najstarszym map (ryc. 2), znalezionych w wykopaliskach ruin miasta Ga-Sur w Mezopotamii, datowan na ok. 2400-2200 r. p.n.e. W celu zobrazowania dw坦ch pasm g坦rskich okalajcych dolin rzeczn (najprawdopodobniej Eufratu), umieszczono dwie Ryc. 2. Mapa wykonana grupy garb坦w scalonych ze sob w dwuszeregu. na glinianej tabliczce w Mezopotamii, ok. 2400-2200 Przez nastpne dugie lata, obok biegu koryt rzecznych, lat p.n.e. (rekonstrukacja). przebiegu trakt坦w komunikacyjnych oraz nazw miejscowoci, na mapach zazwyczaj znajdoway swoje miejsce tak甜e oznaczenia pasm g坦rskich. Trudno dzi jednak jednoznacznie okreli kt坦re formy graficzne 坦wczeni kartografowie wykorzystywali do przedstawienia rze添by terenu. Musimy pamita, 甜e graficzny wizerunek w znacznej wikszoci staro甜ytnych oraz wczesnoredniowiecznych map ulega cigym przeksztaceniom. Wielokrotnie byy one rekonstruowane (w istocie graficznie upikszane) w kolejnych wiekach zgodnie z panujc mod kartograficzn. Dla przykadu, na zrekonstruowanej mapie Eratostenesa, g坦wne pasma g坦rskie 坦wczenie znanego wiata, oznaczone zostay przy pomocy szeregu r坦wnolegych wzgldem siebie kresek (za. I), a na zrekonstruowanych mapach regionalnych autorstwa Ptolemeusza zarys g坦r przedstawiono za pomoc kopc坦w bd添 powierzchniowego znaku zasigu (za. II). W drugim przypadku rysownicy zaznaczali obszary g坦rskie cig lini obwodu, jakby poziomic obiegajc wzniesienia wzdu甜 ich podn坦甜y. Powstaa w ten spos坦b wewntrzna biaa plama oznacza
- 2. 馨庄温温 obszary kamieniste, nieuprawne, bezdro甜ne bd添 a) niezamieszkane. Wydaje si, 甜e wanie ta metoda bya najczciej wykorzystywana przez autor坦w map, a甜 do XVI wieku. W坦wczas to rze添b terenu zaczto przedstawia metod perspektywiczn b) (figuratywn). Najczciej byy to wspomniane wy甜ej schematyczne kopczyki (kretowiska), std te甜 metoda ta nazywana bywa kopczykow. Ich zagszczenie wiadczy miao o urozmaiceniu rze添by terenu. Ponadto, na podstawie ukadu kopczyk坦w mo甜na byo wyobrazi sobie przebieg pasm g坦rskich. c) Pocztkowo podstawa kopczyka / kopczyk坦w nawizywaa do przebiegu acucha g坦rskiego (ryc. 3a), p坦添niej ich ukad ujednolicono i zwr坦cono w kierunku odbiorcy mapy, zatem ku jej doowi (ryc. 3b, za. III a, za. III b). Z czasem zr坦甜nicowano Ryc. 3. Piktogramy stosowane przy ksztat oraz wysoko kopczyk坦w, co miao odda charakter metodzie kopczykowej. stok坦w oraz przybli甜y w wikszym stopniu wyobra甜alnoci zr坦甜nicowanie stosunk坦w wysokociowych prezentowanego obszaru (ryc. 3c). Kulminacyjnym etapem ewolucji tej metody prezentacji rze添by terenu byo wprowadzenie kreski cieniujcej (ryc. 3c). Ten plastyczny zabieg mia wywoa u odbiorcy zudzenie gbi prezentowanej na mapie powierzchni (za. IV). Od tego czasu cie bdcy efektem gry ze wiatem towarzyszy bdzie kolejnym tw坦rcom map, poszukujcym nowych strategii kartograficznych rozwizujcych problem trzeciego wymiaru. Z pocz. XIX w. zaprzestano wykorzystywa pogldowe znaki perspektywiczne do przedstawienia rze添by terenu. Nie zapomniano jednak o nich i po upywie wieku, w udoskonalonej formie powr坦cono do nich przy opracowaniach kartograficznych (tak甜e w niekt坦rych atlasach szkolnych) ukazujcych krajobrazy morfologiczne (typy rze添by terenu). Przykady tego typu znak坦w prezentuje ryc. 4. a) b) c) d) e) f) a - lodowce, b - wysokie g坦ry typu alpejskiego, c - redniog坦rza, d - krajobraz morenowy, e - fiordy, f - wulkany Ryc. 4. Znaki perspektywiczne wybranych krajobraz坦w morfologicznych wedug E. Raisza (za: K.A. Saliszczew 1998). Nale甜y zwr坦ci uwag, 甜e znaki perspektywiczne wprawdzie pogldowo ukazuj charakter przedstawianej na mapie rze添by terenu, jednak甜e nie oddaj wymiernych informacji
- 3. na temat wysokoci danego miejsca. T niedogodno zmniejszy miao umieszczanie na mapie punkt坦w z naniesionymi obok wartociami wysokociowymi. Kolejn metod przedstawiania rze添by terenu na mapach, o kt坦rej nale甜y wspomnie jest kreskowanie. Za jej tw坦rc uwa甜a si woskiego astronoma, geodet i matematyka G. D. Cassiniego, kt坦ry w 1670 r. zaproponowa zastpienie perspektywicznej metody kopczykowej ukadem cienkich kresek prostopadych do zboczy dolin i wzniesie (za. V), co swym wygldem przypominao gsienice bd添 gazki jody. Spos坦b ten znalaz pene zastosowanie dopiero w latach 1750-1815 przy opracowaniu mapy topograficznej Francji. Wspomniana powy甜ej idea, stopniowo znajdywaa kolejnych zwolennik坦w, by wreszcie sta si podstaw najbardziej rozpowszechnionej odmiany metody kreskowej opracowanej i ogoszonej drukiem w 1799 Subtelne r坦甜nice w gruboci kresek oraz w r. przez kartografa saksoskiego J. G. odlegociach pomidzy nimi byo mo甜liwe do uchwycenia dziki powszechnie w坦wczas stosowanej Lehmanna. Zasad opart na miedziorytniczej technice druku. atwo si zatem domyli, 甜e grawerowanie ka甜dego arkusza mapy prostopadym owietleniu, mo甜na kr坦tko topograficznej wymagao wielkiego kunsztu i trwao miesicami. scharakteryzowa: im bardziej stromo tym ciemniej. Uog坦lniajc, strategia ta polegaa na zr坦甜nicowaniu kresek (z reguy barwy szarej lub brzowej) pod wzgldem ich gruboci oraz manipulowaniu odlegociami midzy nimi (ryc. 5). Na mapie wygldao to w ten spos坦b, 甜e w miar wzrostu nachylenia zbocza kreski staway si grubsze, a odlegoci midzy nimi malay (za. VI). Szraf Lehmanna, mimo wielu istotnych wad (przede wszystkim znacznego zaciemnienia powierzchni utrudniajcego czytelno pozostaych element坦w mapy) powszechnie stosowany by na mapach niemieckich, austriackich, polskich oraz rosyjskich praktycznie do pocztku XX wieku. R坦wnolegle do ulepsze metody kreskowej cigle szukano innego sposobu przedstawiania Ryc. 5. Zestawienie trzech metod przedstawienia rze添by terenu: rze添by terenu. Rozwizaniem problemu 馨庄温温 wreszcie kopczykowej, kreskowej (zwr坦 uwag na zr坦甜nicowanie kresek) okaza si izolinia. oraz poziomicowej. Idea mapy poziomicowej zrodzia si w Niderlandach prawdopodobnie ju甜 w XVI w. Dla mieszkac坦w nadmorskiej r坦wninnej krainy, od pokole walczcych z morzem o ka甜dy skrawek ziemi, potrzebne byy informacje na temat uksztatowania dna strefy przybrze甜nej
- 4. morza, zwaszcza w pobli甜u ujcia rzek. Do budowy tam, kana坦w czy port坦w, 坦wczenie powszechnie stosowana metoda kreskowa nie moga odegra du甜ego znaczenia. Sporzdzano wic mapy z naniesionymi na pomiarami gbokoci strategicznych punkt坦w. Ich dalsza graficzna interpretacja w konsekwencji doprowadzia do wyrysowania ukad坦w linii czcych punkty o jednakowej gbokoci. Otrzyman w ten spos坦b lini, prawdopodobnie jako pierwszy, zastosowa w 1584 r. holenderski geometra P. Bruinss, na swym szkicu kartograficznym przedstawiajcym gboko rzeki Spaarne. Po upywie blisko p坦tora wieku izolini zaczto stosowa na szersz skal. Przykadowo, holenderski in甜ynier Nicolaas Kruik (ac. Nicolaus Samuelis Cruquius) w 1729 r. na S甜e (1 s甜e = 6 st坦p = 1,8288 m) swej mapie (z izobatami co 1 s甜e) przedstawi antropometryczna jednostka dugoci (miara odpowiadaa dugoci rozpostartych ramion uksztatowanie dna ujciowego odcinka rzeki dorosego m甜czyzny). W Europie Zachodniej s甜e (ang. fathom) u甜ywany by do Merwede nazwa poczonych rzek Waalu i okrelania gbokoci morza na mapach nawigacyjnych. Mozy (za. VII). Kolejnym tego typu opracowaniem kartograficznym bya morska mapa nawigacyjna Kanau La Manche (z izobatami co 10 s甜ni) opracowana w 1737 r. przez francuskiego geografa Philippea Bauche. Przeniesienie tej metody prezentacji rze添by z wody na ld byo ju甜 kwesti czasu, a cilej rzecz ujmujc rozwoju terenowej techniki pomiarowej. W tym miejscu nale甜y zaznaczy, 甜e rozw坦j pomiar坦w topograficznych poczwszy od pierwszej poowy XVIII w. stymulowany by nie tylko potrzeb mapy jako niezbdnego narzdzia administrowania pastwem, ale tak甜e zapotrzebowaniem armii na rzetelne informacje na temat uksztatowania powierzchni potencjalnych przeciwnik坦w militarnych. Wprawdzie mapy topograficzne dla potrzeb wojska krelono ju甜 na pocztku XVII w. wraz z wynalezieniem triangulacji (Snellius 1613 r.), to szerokie zastosowanie znalazy one dopiero w okresie wojen napoleoskich. W坦wczas to opracowano now strategi bitewn, polegajc na walce w lu添nym szyku na wielkich przestrzeniach. Zwizane z t taktyk ruchy wojsk czy potajemne poruszanie si oddzia坦w i ich oskrzydlanie wymagay dokadnej znajomoci terenu (J. Grzeg坦rski 1958). Koniecznoci stao si wic posiadanie dokadnych map, gdzie obok informacji o wodach, pokryciu terenu rolinnoci czy traktach komunikacyjnych, odnale添 mo甜na byo izohipsy, kt坦re w przystpny spos坦b obrazoway r坦wnie甜 stopie pochyoci zboczy, po kt坦rych transportowane byy ci甜ki sprzt wojenny. Momentem zwrotnym w okrelaniu trzeciego wymiaru miao by odkrycie cinienia atmosferycznego, a wraz z tym wydarzeniem wynalezienie barometru rtciowego w 1643 r. przez E. Torriceliiego i V. Vivianiego. Potrzeba byo jeszcze czterech lat, by wreszcie w 1647 r. za spraw B. Pascala wykry zale甜no wysokoci od cinienia atmosferycznego. Pomiary
- 5. oparte na wy甜ej wspomnianych odkryciach obarczone byy jednak bdami wynikajcymi z niedokadnoci instrument坦w badawczych, a przede wszystkim z niedoskonaych formu matematycznych (powiedzielibymy dzisiaj wzor坦w) umo甜liwiajcych przeliczanie spadku cinienia atmosferycznego na wysoko bezwzgldn. Pomiary byy wci甜 nieliczne. Dopiero w 1791 r., przede wszystkim z potrzeb strategicznych, powstaje mapa poziomicowa Francji (w skali okoo 1 : 2 000 000, z ciciem poziomicowym 20 m) autorstwa J. L. Dupain-Triela. Upowszechnienie, wydawa by si mogo przeomowej jak na owe czasy metody izolinii, nie nastpio jednak szybko. Przyczyn bya zbyta maa liczba pomiar坦w wysokociowych. Sytuacja zmieni si 馨庄温温 diametralnie z chwil wyprowadzenia przez Pierrea Simona de Laplace (w 1796 r.) nowego wzoru, pozwalajcego na sprawniejsze przeliczanie danych pomiarowych uzyskiwanych za pomoc barometru w terenie. Nie bez znaczenia mia r坦wnie甜 fakt, 甜e opracowywanie map zaczo finansowa pastwo, a nie jak bywao wczeniej osoby prywatne. I tak, pierwsze dziesiciolecia XIX wieku byy czasem lawinowego przyrostu danych wysokociowych. Wkr坦tce, niemal wszystkie pastwa europejskie przystpiy do prac terenowych, czego przejawem miay by instytucje kartograficzne powoane midzy innymi we: Francji (D辿p担t de la Guerre et de la Topographie), Anglii (Ordnance Survey), Austrii (Kriegsarchiv), Prusach (Aufnahme- und Zeichenbureau) oraz w Rosji (仂亠仆仆仂-T仂仗仂亞舒亳亠从仂亠 亠仗仂). Kolejny etap upowszechnienia poziomicy nale甜y powiza z rozwojem bada geologicznych oraz in甜ynierii skierowanych na budow kolei. Szczeg坦lnie prace konstrukcyjne przy kolei wymagay precyzyjnych pomiar坦w wysokociowych. I tak Europ pokrya sie niwelator坦w, kt坦rych wyniki wykorzystywano przy opracowywaniu kolejnych map poziomicowych (J. Pasawski 1974). Z czasem, bezporednie pomiary terenowe Pierwsze zdjcia fotogrametryczne wykonano w Pary甜u w 1858 r. Byy zastpione zostay innymi technikami; najpierw to zdjcia z balonu, a ich autorem by Aim辿 Laussedat. fotogrametri naziemn (terrofotogrametri), a nastpnie fotogrametri lotnicz (aerofotogrametri). Ich zastosowanie uwarunkowane byo zatem rozwojem optyki, fotografii oraz lotnictwa. Zdjcia wykonywane byy specjalnie skonstruowanymi do tego celu kamerami umieszczanymi w balonie, samolocie, a po upywie kolejnych dziesicioleci na satelicie. W zale甜noci od sposobu wykorzystania zdj wyr坦甜niono fotogrametri pask (jednoobrazow) i przestrzenn (dwuobrazow). Przy tej ostatniej, do pomiar坦w wykorzystuje si dwa zdjcia (tzw. stereopar) tego samego terenu, ale wykonane z dw坦ch r坦甜nych pozycji kamery. Stworzony w ten spos坦b stereogram,
- 6. ogldany przez odpowiednio skonstruowany ukad optyczny, umo甜liwia widzenie przestrzenne (tr坦jwymiarowe) analizowanego obszaru. Otrzymany obraz, uzupeniony o dane na temat poo甜enia kamery w momencie wykonywania zdj ( szer. geogr. i 了 d. geogr. oraz wys. n.p.m.), su甜y nastpnie do opracowania precyzyjnej mapy sytuacyjno- wysokociowej zaopatrzonej m.in. w ukad poziomic. Z coraz szerszym wykorzystywaniem mapy poziomicowej zaczto zastanawia si nad polepszeniem jej czytelnoci. Rozwizaniem jak si p坦添niej miao okaza przeomowym, byo wprowadzenie barwy pomidzy poziomicami. I tak z mapy poziomicowej zrodzia si mapa hipsometryczna. Pierwotnie zastosowane na niej barwy nawizyway do barw realnych krajobraz坦w. Prekursorem w tej dziedzinie by niemiecki kartograf Emil von Sydow, kt坦ry dosownie wprowadza barwy na mapy kreskowe. Podobnym rozwizaniem kartograficznym cechowaa si mapa Tatr z 1864 r. autorstwa profesora Uniwersytetu Praskiego K. Koristki. Stara si on tak dobra poziomice, aby stanowiy r坦wnie甜 granice piter rolinnych, a powierzchnie midzy nimi zabarwia na mapie stosownie do naturalnej barwy. Na przykad strefa midzy poziomicami 630 m a 790 m zostaa zamalowana na 甜坦to jako strefa uprawy owsa, strefy regla dolnego i g坦rnego, ograniczone poziomicami 790 m, 1040 m i 1 360 m, otrzymay dwie barwy zielone, a strefa mch坦w i traw (1 670 m 2 200 m) barw czerwon. (J. Pasawski 1974). Koncepcja tzw. barw krajobrazowych stosunkowo szybko upada. Wystarczyo por坦wnanie ukadu piter rolinnych po poudniowej i p坦nocnej stronie Tatr by stwierdzi, 甜e obrana zasada daleka jest od prawdy. Zaczto w坦wczas poszukiwa innych rozwiza. Strategi, kt坦ra uzyskaa najwicej zwolennik坦w bya koncepcja K. Peuckera redaktora naukowego jednej z wielu 坦wczenie funkcjonujcych w Wiedniu firm kartograficznych. Jedynym celem stworzonej skali barw hipsometrycznych, byo wywoanie u odbiorcy plastycznoci (powiedzielibymy dzisiaj iluzji 3D) prezentowanej rze添by terenu (J. Pasawski 1974). Do opisywanej historii poziomicy Kiedy przed z g坦r 35 laty rozpoczem nauczanie nadszed wreszcie czas, by wprowadzi geografii w polskiej szkole redniej we Lwowie, byem wprost zrozpaczony stanem rodk坦w naukowych, wtek polski. Przywoajmy zatem kt坦rymi rozporzdzaem (...) W penym przekonaniu, 甜e nie ma na caym wiecie ani jednej mapy, kt坦ra by Eugeniusza Romera tw坦rcy polskiej chocia甜 w przybli甜eniu oddawaa wierne zarysy orograficzne kontynent坦w, postanowiem d甜y do kartografii szkolnej. Przypuszcza si, 甜e naukowej syntezy hipsometrii kuli ziemskiej. Oto by m坦j cel naukowy, zrodzony z nauczania. swoj przygod z kartografi Romer E. Romer, 1928 r.
- 7. rozpocz w 1893 r., w pierwszym roku pracy nauczycielskiej. W坦wczas to zaobserwowa, 甜e jego uczniowie, mimo 甜e pracuj na tych samych mapach, maj jednak r坦甜ne wyobra甜enie o wiecie. Stawiajc sobie za cel popraw zastaej sytuacji, Romer poszukuje nowych rozwiza kartograficznych, r坦wnie甜 tych zwizanych z hipsometri. Nale甜y zaznaczy, 甜e w 坦wczesnej szkole funkcjonoway mapy obrazujce stosunki wysokociowe za pomoc szrafu i cieniowania. Obok takich wanie map, Romer odnajduje barwn hipsometryczn Map cienn Kr坦lestwa Galicji i Lodomerii z 1894 r., autorstwa Stanisawa Majerskiego. By ni zachwycony. Zaznaczmy, 甜e bya to pierwsza cienna polska mapa poziomicowa. Kolejne lata przyniosy nowe mapy S. Majerskiego. Byy nimi: mapa podrczna z 1901 r. Europa rodkowo-Wschodnia. Mapa fizyczna ziem polskich, oraz mapa cienna z 1907 r. Ziemie dawnej Polski. Tak甜e w 1907 r. ukazaa si w Warszawie mapa Oskara Sosnowskiego Europa rodkowa pod wzgldem fizycznym. Ze wzgldu na cenzur carsk nie umieszczono w tytule mapy nazwy ziemie polskie, mimo 甜e w jej zasigu znalaz si obszar od Rugii i 添r坦de Dniepru na p坦nocy po Adriatyk i Krym na poudniu. Wymienione powy甜ej mapy, dajc niejako pocztek polskiej kartografii szkolnej, zarysoway wizj przyszych hipsometrycznych map romerowskich. Pierwsze z nich mo甜na ju甜 byo podziwia w 1908 r., kiedy to do II wydania swojego podrcznika Geografia dla klasy pierwszej szk坦 rednich, Romer docza Atlas Geograficzny. Wprawdzie zasada hipsometrii E. Romera nie bya jego autorstwem, to nale甜y zaznaczy, 甜e nigdy dotd w 甜adnym atlasie na wiecie nie bya tak konsekwentnie stosowana. Atlas Romera, na kt坦rym uczono si w szkoach polskich przez p坦 wieku, wywoa istotn rewolucj w dydaktyce geografii. Z jego czysto poziomicowych map pisa G. Wuttke (1963) przem坦wia konkretna, obfita i wyra添nie widoczna tre geograficzna. Dawaa ona pole dla pracy myli i wyobra添ni. A o takie umysowe zaanga甜owanie naszego ucznia zale甜y nam przecie甜 tak甜e i dzi, prawda? Pod koniec niniejszej czci opracowania wypada wreszcie wspomnie o wsp坦czesnych kartograficznych metodach prezentacji rze添by terenu. Dzisiejsza technika zmienia sposoby zbierania informacji. Powszechnie wiadome jest, 甜e do tworzenia map nie potrzeba ju甜 niezliczonej iloci pomiar坦w wykonywanych w terenie. Do tego celu wystarcz zdjcia lotnicze i satelitarne uzupenione o dane z system坦w lokalizacji satelitarnej GPS (ang. global positioning system). Odbiornik satelitarny przechwytujc sygnay z czterech (z og坦lnej liczby trzydziestu) satelit坦w, okrela poo甜enie dowolnego miejsca na Ziemi, podajc jego szeroko i dugo geograficzn oraz wysoko nad poziom morza. Rozbudowana wersja tego urzdzenia, rejestrujc wybrane cechy rodowiska geograficznego, tworzy r坦wnie甜 baz danych do wykonywania map cyfrowych. Midzy innymi stanowi one podstaw map
- 8. poziomicowych, a te z kolei po dalszych obr坦bkach komputerowych su甜 do kreowania przestrzennych tr坦jwymiarowych obraz坦w w postaci numerycznych model坦w terenowych, dostpnych chocia甜by na licznych lokalizatorach internetowych (za. VIII). Wsp坦czesne GISowskie oprogramowania komputerowe pozwalaj na liczne kombinacje graficzne numerycznego modelu uksztatowania powierzchni dowolnego obszaru. Midzy innymi metody cyfrowe umo甜liwiaj uzyskiwanie zacienionych obraz坦w perspektywicznych rze添by terenu (za. IXa, IXb). Efektem wykorzystania GIS-owych narzdzi w procesie tworzenia mapy jest tak甜e czenie r坦甜nych kartograficznych metod przedstawiania rze添by terenu (za. X). Na zakoczenie, by mo甜e dla niekt坦rych czytelnik坦w nieco przydugiego rozdziau, propozycja zadania dydaktycznego skierowana dla uczni坦w, zar坦wno szk坦 gimnazjalnych jak i ponadgimnazjalnych, chccych otrzyma ocen celujc. Oto i polecenie: Na podstawie treci niniejszego rozdziau (zakadam, 甜e nauczyciel przygotuje odbitki ksero) oraz materia坦w zaczerpnitych z Internetu, wykonaj w spos坦b jak najbardziej atrakcyjny kalendarium najwa甜niejszych wydarze z dziej坦w poziomicy w postaci linii czasu, zegara geograficznego lub kalendarza historycznego.
- 9. Zacznik I. Mapa wiata wedug Eratostenesa z ok. 220 r. p.n.e. (rekonstrukcja).
- 10. Zacznik II. Przykady map regionalnych autorstwa Ptolemeusza z pocz. n.e. (rekonstrukcje).
- 11. Zacznik III a. G坦ry witokrzyskie na mapie Stanisawa Staszica z 1806 r. (orygina w skali ok. 1:1 182 000). Zacznik III b.
- 12. Zacznik IV.
- 13. Zacznik V.
- 14. Zacznik VI.
- 15. Zacznik VII.
- 16. Zacznik VIII.
- 17. Zacznik IX a.
- 18. Zacznik IX b.
- 19. Zacznik X.