�ݺ�ߣ

mehmetaliercan@hotmail.com www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
Mehmet Ali ERCAN
Balıkesir Merkez G.M.Bolluk Anadolu Lisesi Coğrafya Öğretmeni
Bu Sunu En İyi Ofis 2007 Yüklü Bilgisayarlarda Görüntülenir

Dış Kuvvetler
Enerjisini Güneş’ten alan, yeryüzünü
aşındırma, taşıma, biriktirme yoluyla
şekillendiren kuvvetlere DIŞ KUVVETLER denir
2

Dış Kuvvetler
AŞINDIRMA TAŞIMA BİRİKTİRME
3

AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
AŞINDIRMA
İLE
BİRİKTİRME
İLE
4

Çöllerde RÜZGAR
Orta Kuşakta YAĞMUR
BUZULLARSoğuk İklimlerde
5

Rüzgarın etkisi
Rüzgarın hızına
Arazinin kullanım şekline
Arazinin yapısına
Nem miktarına
Taşıdığı materyallerin büyüklüğüne
1
4
2
5
3
Bitki örtüsüne
6
Göre farklılık gösterir
Rüzgarın doğrudan etkisi kurak ve yarı kurak iklim
bölgelerinde görülür. Çöller bu alanların başında gelir
7

8

9

Rüzgar Aşındırması
10

1. Mantarkaya
11

1. Mantarkaya (Timna National Park, İsrail)
12

13

14

15

16
3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)
Üst üste tortulanan farklı dirençteki tabakaların
rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşur

3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)
17

4. Yardang
18

4. Yardang (Xinjiang Province, Çin’in Batı Bölgesi)
19

20

21

22

1. Kumul
23

2. Barkan
Hilal şekilli kumullardır
24

25

2. Barkan
26

3. Lös
27

Yüzey sularının
eğimli bir yatak
içinde toplanıp
akmasıyla
akarsu oluşur.
29

Yeryüzünün şekillenmesinde en büyük paya sahip dış
güç akarsulardır. Karaların %71’inde etkili olurlar
30

Akarsuların küçüklerine dere, çay, öz, su;
büyüklerine ise ırmak veya nehir denir.
31

32

• Akarsu kaynağı: Akarsuyun
doğduğu yerdir.
• Akarsu ağzı: Akarsuyun
herhangi bir denize veya göle
döküldüğü yerdir.
• Akarsu yatağı: Kaynakla
ağız arasında
uzanan, akarsuyun içinden
aktığı çukurluktur.
33

• Sürekli akarsu:
Yatağında her zaman su
bulunduran akarsudur.
• Geçici akarsu:
Yatağında her zaman su
bulundurmayan, bazen
kuruyan akarsudur.
34

• Yukarı Çığır: Akarsu
havzasının kaynağa yakın
kısmı
• Aşağı Çığır: Akarsu
havzasının ağıza yakın
kısmı
• Orta Çığır: Akarsu
havzasının yukarı ve aşağı
çığır arasındaki kısmı
35

• Akarsu hızı:
• Hız çizgisi:
36

AKIŞ
HIZI
Eğim
Su miktarı
Yatak
genişliği
Yük miktarı
Bitki
örtüsü
Kayaçların
geçirgenliği
37

• Akarsu havzası: Bir
akarsuyun bütün kollarıyla
birlikte sularını topladığı
ve faaliyet gösterdiği
alanlardır.
• Eğer
akarsular, topladıkları
suyu denize
ulaştırabiliyorsa, böyle
akarsuların havzası AÇIK
HAVZAdır.
38

Akarsular topladıkları suyu
denize
ulaştıramıyorsa, kara
içinde bir göle
dökülüyorsa veya yer
altına sızıyorsa, bu tür
akarsuların havzası
KAPALI HAVZAdır.
39

Su bölümü çizgisi
İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır.
Genellikle dağların doruk noktalarından
geçerler.
40

Akarsu ağı (Akarsu drenajı)
• Akarsu havzası, içindeki
kollarıyla birlikte bir ağ
oluşturur. Buna akarsu ağı
(drenajı) denir.
• Havzanın eğimi, yapıyı
oluşturan taşların cinsi ve
tabakaların özelliklerine
göre, değişik tipte akarsu
drenajları oluşur.
41

Akarsu debisi (akımı)
Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede
geçen su miktarına akım (debi) adı verilir ve
m3/sn olarak ölçülür.
42

Akımı etkileyen faktörler
Yağış miktarı
Buharlaşma miktarı
Havzanın genişliği
Kaynağın büyüklüğü
Zemin özelliği
Bitki örtüsü
43

Akarsu rejimi
44

Düzenli rejim
45

Düzensiz rejim
46

Akarsu rejimini etkileyen faktörler
Akarsu
Rejimi
Yer
şekilleri
iklim
Bitki
örtüsü
Jeolojik
yapı
İnsan
47

48

Akarsu Aşındırması
Kimyasal
Aşındırma
Fiziksel
Aşındırma
AKARSU
AŞINDIRMASI
49

Akarsu Aşındırması
50

Suda eriyebilen kayaçların akarsu yatağında
eritilmesiyle oluşan aşındırmadır
51

Fiziksel(Mekanik) Aşındırma
• Akarsuların, eğime bağlı olarak kazandıkları
güçle, içlerindeki materyallerle birlikte yatağındaki
kayaları parçalayarak aşındırmasıdır.
• Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar.
52

Taban(Kaide) seviyesi
• Akarsular aşındırmalarını
• derine,
• yana ve
• geriye doğru yaparlar.
• Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına
kadar ışındıramaz.
• Bu seviyeye TABAN SEVİYESİ denir.
53

1. Derine aşındırma
Akarsuların yatağını düşey doğrultuda
ışındırarak, deniz seviyesine indirmeye
çalışmasıdır.
54

2. Geriye aşındırma
• Akarsuyun yatağını ağız
kısmından kaynağa doğru
aşındırmasıdır.
• Geriye doğru aşındırma
ile akarsular, çevredeki
küçük akarsuları kollarıyla
birlikte kendisine bağlar.
Buna AKARSU KAPMASI
veya kapma denir.
55

3. Yana aşındırma
Akarsuların içlerindeki materyallerle
birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar
yaparak, yanlara çarpması sonucu meydana
gelen aşındırmadır.
56

Denge profili
• Akarsu, çeşitli şekillerde aşındırarak yatağının
eğimini giderek azaltır. En sonunda akarsu yatağı
deniz seviyesine yakın ve çok az eğimli bir profil
kazanır ki buna DENGE PROFİLİ denir.
57

Denge profiline ulaşmış bir akarsuda
• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı azalmıştır.
• Aşındırma gücü azalmıştır.
• Enerji üretimi için elverişsizdirler.
• Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.
58

Aşındırmayı etkileyen faktörler
ARTTIKÇA
Su miktarı
Yük miktarı
Yatak eğimi
Akış hızı
AŞINDIRMA
ARTAR
SERTLEŞTİKÇEZemin yapısı
AŞINDIRMA
AZALIR
59

60

61

AKARSU
AŞINDIRMA
ŞEKİLLERİ
VADİ
ÇENTİK
BOĞAZ
ASİMETRİK
KANYON
TABANLI
ÇAĞLAYAN
DEV KAZANI
PERİBACASI
KIRGIBAYIR
PLATO
PENEPLEN 62

1. Vadi
Akarsuyun akışa geçtiği, eğime bağlı olarak iniş
gösteren oluklara vadi denir
63

a. Çentik vadi
Akarsular, dik yamaçlarda
hızlı akarak derine doğru
aşındırmalar sonucu
çentik vadileri (V şekilli
vadileri) meydana getirir.
64

65

b. Boğaz vadi
Akarsular, sıradağları
enine keserek boğaz
vadileri meydana
getirir.
66

b. Boğaz vadi
67

c. Asimetrik vadi
Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz
kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur.
68

d. Kanyon vadi
Yatay tortul
tabakaların
bulunduğu
yerlerde
akarsular, yatakl
arını derine
doğru
aşındırarak
kanyon vadi adı
verilen şekiller
meydana getirir.
69

d. Kanyon vadi
70

e. Geniş tabanlı vadi
Akarsular, eğimin azaldığı yerde yatağını yana
doğru aşındırarak geniş tabanlı vadileri
meydana getirir.
71

2. Çağlayan ve Çavlan
Akarsular yataklarındaki gevşek
malzemeleri çabuk, sert ve
dirençli kısımları daha geç
aşındırırlar. Böylece çağlayan ya
da çavlan(şelale) oluşur.
72
Muradiye-Van

2. Çağlayan ve Çavlan
Ülkemizdeki en
tanınmışları, Manavgat
Çağlayanı ile
Düden, Muradiye ve
Gürlevik şelaleleridir.
73
Muradiye-Van
Düden-Antalya

3. Dev kazanı
Çağlayanlarda yüksekten düşen suların çarptığı
yeri aşındırmasıyla oluşmuş çukurluklara
dev kazanı denir.
74

3. Dev kazanı
75
Muradiye-Van Kurşunlu-Antalya

4. Peribacası
Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel suları
tarafından aşındırılmasıyla peri bacaları meydana
gelir.
Bazı peri bacalarının üzerinde sert kayaçlardan
oluşan şapka görünümlü kısımlar bulunur.
76

4. Peribacası
Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos
çevresinde yaygındır
77

4. Peribacası
78

5. Kırgıbayır (Badlands)
Yarı kurak iklim
bölgelerinde, sel
sularının bitki
örtüsünden yoksun
eğimli yamaçları dilik
dilik aşındırmasıyla
oluşurlar.
Türkiye’de, İç Anadolu
ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde yaygındır.
79

5. Kırgıbayır (Badlands)
80

81

6. Plato
Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan
geniş düzlükler PLATO olarak adlandırılır.
82

6. Plato
83

7. Peneplen (Yontukdüz)
Akarsuların aşındırmasının son safhasında
ortaya çıkan, deniz seviyesinde hafif dalgalı
düzlüklerdir.
84

85

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;
Yatak eğimin azalması
Akarsu akış hızının azalması,
Suyun miktarının azalması,
Akarsu yükünün artması,
86
gereklidir.

Akarsu Birikim Şekilleri
AKARSU
BİRİKTİRME
ŞEKİLLERİ
BİRİKİNTİ KONİSİ
BİRİKİNTİ YELPAZESİ
DAĞ ETEĞİ OVASI
DAĞ İÇİ OVASI
DELTA
IRMAK ADASI
87

1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi
• Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları
materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde
biriktirirler. Bunlara BİRİKİNTİ KONİSİ denir.
• Birikinti konisinin genişlemesi ile birikinti yelpazesi
oluşur.
88

89
1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi

2. Dağ Eteği Ovası
Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana
gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla
yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu
oluşan ovalardır.
90

2. Dağ Eteği Ovası
91

3. Dağ İçi Ovası
92

4. Taban Seviyesi Ovası
93
Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü
azdır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları
malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu
alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere TABAN
SEVİYESİ OVASI veya alüvyal taşkın ovası denir.

5. Delta Ovaları
Akarsuların taşıdıkları
malzemeleri, denize
döküldüğü yerde
biriktirmesi
sonucu, üçgene
benzeyen düzlükler
meydana gelir. Bunlara
delta ovası adı verilir.
94

5. Delta Ovaları
95

5. Delta Ovaları
96

Akarsu yükünün fazla olması,
Kıyının sığ olması,
Kıyıda güçlü akıntıların olmaması,
Gel - git genliğinin az olması gereklidir.
Delta ovalarının oluşabilmesi için,
97

6. Irmak Adası
Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği
yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük
adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara IRMAK
ADASI(kum adacıkları) denir.
98

6. Irmak Adası
99

100

1. Menderes (Büklüm)
101
Akarsuların, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak
akarlar. Hem aşındırma, hem de biriktirme
sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek
menderesleri oluştururlar.

1. Menderes (Büklüm)
102

Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akarsu hızı azalmıştır.
• Uzunluğu artmıştır.
• Aşındırma gücü
azalmıştır.
• Biriktirme faaliyetleri
yaygındır.
103

2. Taraça (Seki)
104

Taraça Oluşumu
105

Kaynaklar
Komisyon, Coğrafya 9 MEB Ders Kitabı, İstanbul 2007
M. Köroğlu- S. Köroğlu, 9. Sınıf Coğrafya, Esen Yayınları, Ankara, 2007
Komisyon, ÖSS Coğrafya, Güvender Yayınları, Ankara, 2008
Doğu Ateş, 9. Sınıf Coğrafya, Ekip Yayınları, Ankara, 2008
Cumhur ABAY, ÖSS Coğrafya, Esen yayınları, Ankara 2006
Prof. Dr. İ. ATALAY, İ. TOLUNAY, B. SEYMAN, Coğrafya 9, Farklı
Yayıncılık, İstanbul 2006
Prof. Dr. Reşat İZBIRAK, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB
Basımevi, İstanbul 1992
Akademedia 99 Bilgisayar Destekli Eğitim Paketi, Sebit, 1998
Muhtelif İnternet Kaynakları

�ݺ�ߣ

Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1

More Related Content

Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1