More Related Content
What's hot (20)
Similar to PHCN t? k? (20)
More from Nguy?n B¨¢ Kh¨¢nh H¨°a (20)
PHCN t? k?
- 1. PH?C H?I CH?C N?NG CHO TR? B? T? K? M?c ti¨ºu: 1. Tr¨¬nh b¨¤y ???c ??nh ngh?a, nh?ng r?i lo?n ph¨¢t tri?n c?a tr? b? t? k? 2. M? t? ???c nguy¨ºn nh?n, c¨¢c d?u hi?u ph¨¢t hi?n s?m v¨¤ ch?n ?o¨¢n t? k?. 3. M? t? nguy¨ºn t?c can thi?p cho tr? b? t? k?. 1. ??nh ngh?a : T? k? l¨¤ m?t h?i ch?ng r?i lo?n ph¨¢t tri?n lan t?a ? tr? em, bao g?m nh?ng khi?m khuy?t n?ng n? v? kh? n?ng t??ng t¨¢c x? h?i, giao ti?p v¨¤ nh?ng quan t?m, ho?t ??ng b¨® h?p, ??nh h¨¬nh. Tr? t? k? ?i?n h¨¬nh c¨® th? b? r?i lo?n nhi?u k? n?ng ph¨¢t tri?n nh?: t? ch?m s¨®c, ng?n ng?, giao ti?p ?ng x?, quan h? x? h?i, h¨¤nh vi, c?m x¨²c, tr¨ª tu?... Theo ph?n lo?i c?a H?i T?m th?n M?, c¨® 5 ch?ng thu?c nh¨®m c¨¢c r?i lo?i ph¨¢t tri?n lan to? ki?u t? k?; bao g?m: 1 H?i ch?ng Asperger 2 T? k? 3 H?i ch?ng Rett 4 H?i ch?ng tho¨¢i tri?n ? tr? em 5 C¨¢c r?i lo?n ph¨¢t tri?n kh?ng ??c hi?u kh¨¢c. 2. C¨¢c d?u hi?u c?a t? k?: T? k? c¨® bi?u hi?n ??c tr?ng b?ng 3 l?nh v?c: 1
- 2. 2.1. Kh¨® kh?n v? quan h? x? h?i : Tr? kh?ng bi?t kh?i x??ng, b?t ??u l¨¤m quen, ho?c kh¨® ti?p nh?n m?t ng??i b?n m?i. Tr? ¨ªt quan t?m v¨¤ kh?ng c¨® nhu c?u chia x? h?ng th¨², nhu c?u v¨¤ ho?t ??ng v?i b?n b¨¨ v¨¤ m?i ng??i xung quanh. Tr? m¨º m?n v?i xe ??y, kh?ng ch?i b?t k? ?? v?t n¨¤o kh¨¢c - Kh?ng th?a khi ???c g?i t¨ºn - Kh?ng nh¨¬n m?t ng??i ??i tho?i khi ch?i, giao ti?p - T? ra kh?ng nghe th?y ai l¨²c ?¨® (tr? nh? kh?ng ? ?¨®) - Kh¨¢ng l?i s? vu?t ve ?u y?m ho?c ?m ?p - T? ra kh?ng bi?t ??n t¨¬nh c?m c?a ng??i kh¨¢c. - C¨® v? th¨ªch ch?i m?t m¨¬nh ¨C co l?i trong th? gi?i ri¨ºng c?a tr?. 2.2. Khi?m khuy?t v? kh? n?ng ng?n ng? v¨¤ giao ti?p: + N?u ch?a bi?t n¨®i: tr? c¨® khi?m khuy?t trong vi?c s? d?ng c¨¢c k? n?ng giao ti?p kh?ng l?i nh?: - Kh?ng nh¨¬n m?t ng??i ??i tho?i khi giao ti?p - Kh?ng hi?u v¨¤ kh?ng s? d?ng n¨¦t m?t, c? ch?, t? th? c? th? ?? giao ti?p - C¨¢c ?m thanh l?i n¨®i b?t th??ng v? cao ?? ho?c c??ng ??. 2
- 3. - Kh?ng bi?t y¨ºu c?u, ph?n ??i ho?c th? hi?n c¨¢c nhu c?u b?n th?n - Kh?ng ho?c kh¨® h?c c¨¢c lu?t l? v? giao ti?p nh?: ch¨¤o h?i, xin ?? v?t ho?c ¡°?¡±, ¡°bai, bai¡±... + N?u tr? ?? n¨®i ???c - Tr? h?c n¨®i mu?n h?n tr? b¨¬nh th??ng - M?t kh? n?ng n¨®i ???c t? ??n ho?c c? c?u sau khi ?? bi?t n¨®i. - Tr? d¨´ng ph¨¢t ng?n kh?ng ph¨´ h?p v?i m?c ?¨ªch: ?¨¢ng l? tr? l?i th¨¬ tr? l?i nh?c l?i c?u ???c h?i, n¨®i nh?i, n¨®i v?ng..Ph¨¢t ng?n ho?c c?u c?a tr? c¨® ng? ?i?u ??n ?i?u, nghe v¨¦o von, th??ng c¨® ?m s?c cao h?n b¨¬nh th??ng. - N?u tr? c¨® ng?n ng? kh¨¢ h?n, c¨® th? th?y ch?m ph¨¢t tri?n ng?n ng? so v?i tr? c¨´ng ?? tu?i. Tr? th??ng kh?ng hi?u c?u h?i, ng?n ng? c?a tr? ??n gi?n, hi?m d¨´ng nh?ng kh¨¢i ni?m so s¨¢nh, t??ng t??ng . 2.3. C¨¢c h¨¤nh vi v¨¤ c¨¢c m?i quan t?m b?t th??ng. - C¨¢c h¨¤nh vi ho?c c? ??ng ??nh h¨¬nh, l?p ?i l?p l?i: tr? nh? b? cu?n h¨²t v¨¤o m?t c? ch?, m?t ho?t ??ng ho?c tr¨° ch?i n¨¤o ?¨® h¨¤ng gi? ho?c c? bu?i. V¨ª d?: xo?n b¨¤n tay, v¨º v¨º ng¨®n tay, v¨° gi?y, quay b¨¢nh xe ? t? (?? ch?i)... 3
- 4. - Tr? c¨® th? th¨ªch duy nh?t m?t ?? v?t, ho?c ch? ch?i v?i m?t ng??i n¨¤o ?¨® trong gia ?¨¬nh... - Tr? c¨® th? ch? quan t?m v¨¤ v¨º, xoay m?t chi ti?t c?a v?t: b¨¢nh xe, ?ng kh¨®i.. - Tr? c¨® th? c¨® nh?ng ph¨¢t ng?n ho?c ph¨¢t ra ?m thanh n¨¤o ?¨® m?t c¨¢ch ??nh h¨¬nh: t? ph¨¢t, kh?ng c¨® Tr? lu?n b? cu?n h¨²t nh¨¬n l¨ºn tr?n nh¨¤ ch? ? v¨¤ trong m?i t¨¬nh hu?ng... - Tr? c¨® th? nh?y c?m v?i m?t s? lo?i k¨ªch th¨ªch ( khi b? vu?t ve, s? ch?m ho?c c¨® ¨¢nh s¨¢ng, ti?ng ??ng...) 3. Nh?ng r?i lo?n kh¨¢c ?i k¨¨m v?i t? k?: * R?i lo?n gi¨¢c quan: N?u nh?n th?c c?a tr? ?? kh¨¢, tr? c¨® th? h?c ???c t? nh?ng g¨¬ ch¨²ng nh¨¬n th?y, c?m th?y ho?c nghe th?y. Ho?c ng??c l?i n?u c¨¢c th?ng tin t? gi¨¢c quan b? sai l?ch, nh?ng kinh nghi?m v? th? gi?i c¨® th? l?n l?n. Nhi?u tr? t? k? c¨® th? ho¨¤ h?p t?t ho?c th?m ch¨ª c¨® nh?y c?m ?au ??i v?i m?t s? ?m thanh, lo?i v?i, m¨´i v?. m?t s? tr? kh?ng ch?u ??ng n?i khi qu?n ¨¢o ch?m v¨¤o da. M?t s? ?m thanh; v¨ª d? m¨¢y h¨²t b?i, chu?ng ?i?n tho?i, s?m ch?p, ngay c? ti?ng s¨®ng v? v¨¤o b? c¨® th? khi?n tr? b?t tai v¨¤ kh¨®c th¨¦t l¨ºn. ? tr? t? k?, n?o th??ng t? ra kh¨® 4
- 5. c?n b?ng c¨¢c c?m gi¨¢c cho t??ng x?ng. M?t s? tr? t? k? kh?ng ch¨² ? t?i qu¨¢ l?nh ho?c qu¨¢ ?au, ch?ng h?n c¨® tr? t? ??p ??u v¨¤o c?nh b¨¤n l¨¤m l?m b¨ºn ??u nh?ng kh?ng c¨® c?m gi¨¢c ?au. * Ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu?: Nhi?u tr? t? k? b? ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu? ? m?c ?? kh¨¢c nhau. Ngay trong tr?c nghi?m c¨® nhi?u l?nh v?c tr? ph¨¢t tri?n b¨¬nh th??ng( v¨ª d? ch¨¦p h¨¬nh v?), nh?ng nhi?u l?nh v?c kh¨¢c l?i b? ch?m (ch?ng h?n ng?n ng?). * Co gi?t: C¨® kho?ng 1/ 4 tr? t? k? b? ??ng kinh. ?¨® l¨¤ nh?ng c?n co gi?t c¨® t¨ªnh chu k? ?i k¨¨m v?i r?i lo?n tri gi¨¢c. Trong c?n gi?t, tr? ho¨¤n to¨¤n kh?ng bi?t m?i ?i?u ?ang x?y ra xung quanh. ?? ch?n ?o¨¢n th? ??ng kinh c?n cho tr? ?i kh¨¢m chuy¨ºn khoa th?n kinh v¨¤ l¨¤m ?i?n n?o ??. Nh? ?¨® m¨¤ th?y thu?c c¨® th? s? d?ng c¨¢c thu?c ch?ng ??ng kinh cho ph¨´ h?p. * H?i ch?ng nhi?m s?c th? X g?y: ??y l¨¤ b?nh l? di truy?n th??ng g?p trong ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu?. B?nh c¨® t¨ºn g?y. H?i ch?ng n¨¤y g?p ? 2-5% ng??i b? t? k?. C?n t¨¬m nhi?m s?c th? X trong tr??ng h?p cha m? tr? mu?n c¨® m?t ??a con n?a. N?u ?? c¨® m?t con b? t? k? th¨¬ nguy c? ??a tr? th? 2 s? l¨¤ 1/2. 5
- 6. * U x? th?n kinh: l¨¤ b?nh l? di truy?n hi?m g?p v?i c¨¢c u l¨¤nh trong n?o v¨¤ trong c¨¢c c? quan c? th?. C¨® 1/ 4 tr? b? t? k? b? m?c ch?ng n¨¤y. 4. Ch?n ?o¨¢n t? k?: 4.1. C¨¢c b??c ch?n ?o¨¢n: S¨¤ng l?c ph¨¢t tri?n b?ng c¨¢c d?u hi?u Tr? c¨® b? thi?u c¨¢c h¨¤nh vi ?i?n h¨¬nh nh?? 1. Bi?t khoe 2. M?t nh¨¬n linh ho?t, ph¨´ h?p 3. Bi?t th? hi?n n¨¦t m?t ?m ¨¢p, vui s??ng 4. Quay l?i khi ???c g?i t¨ºn 5. Chia s? m?i quan t?m/ th¨ªch th¨² 6. Ph?i h?p c¨¢c k? n?ng giao ti?p kh?ng l?i V¨¤ c¨¢c d?u hi?u b?t th??ng sau: S¨¤ng l?c ph¨¢t tri?n C¨¢c d?u hi?u b¨¢o ??ng Ti¨ºu chu?n DSM-IV 6
- 7. 7. Th? hi?n c¨¢c h¨¤nh vi b?t th??ng 8. C¨¢c c? ??ng l?p l?i v?i ?? v?t 9. C? ??ng ho?c t? th? l?p l?i c?a c? th? Trong ?¨®, c¨¢c d?u hi?u ch? ch?t l¨¤: 1. M?t nh¨¬n thi?u linh ho?t, ph¨´ h?p 2. ?t ho?c kh?ng bi?t chia s? c?m x¨²c 3. Thi?u c¨¢c c? ch? v¨¤ h¨¤nh vi ??ng thu?n, bi?u tr?ng (ch?ng h?n g?t ??u v?i ngh?a ??ng ?; xua tay khi ph?n ??i...) 4. H?n ch? s? d?ng l?i n¨®i 5. Thi?u c¨¢c tr¨° ch?i gi? v? v¨¤ h?n ch? s? d?ng ?? v?t nh? th??ng l? 6. C¨® c¨¢c c¨¢ch th?c giao ti?p kh¨¢c th??ng (d¨´ng tay ng??i kh¨¢c ?? ch?, nh?i l?i l?i... ) 5 d?u hi?u b¨¢o ??ng: c?a t? k? (Vi?n H¨¤n l?m Th?n kinh h?c c?a M?) 1)Kh?ng bi b?, kh?ng bi?t d¨´ng c? ch?, d?u l¨²c v¨¤o kho?ng 12 th¨¢ng 2) Kh?ng bi?t n¨®i t? ??n l¨²c 16 th¨¢ng 3) Kh?ng bi?t ?¨¢p l?i khi ???c g?i t¨ºn 4) Kh?ng t? n¨®i ???c c?u c¨® hai t? l¨²c 24 th¨¢ng 5) M?t k? n?ng ng?n ng? ho?c x? h?i v¨¤o b?t k? ?? tu?i n¨¤o. 7
- 8. 4.2. Ch?n ?o¨¢n ph?n bi?t V?i c¨¢c tr??ng h?p kh¨¢c thu?c nh¨®m r?i lo?n ph¨¢t tri?n lan t?a V?i c¨¢c khuy?t t?t ph¨¢t tri?n kh¨¢c ? tr? em: CPTTT, ?i?c c?m, CPTNN¡ 5. Ti¨ºu chu?n x¨¢c ??nh tr? b? t? k? 5.1. Tr?c nghi?m DSM-IV Vi?c x¨¢c ??nh tr? c¨® b? t? k? hay kh?ng ???c chuy¨ºn gia Ng?n ng? tr? li?u, chuy¨ºn gia T?m th?n Nhi v¨¤ T?m l? th?c hi?n. Tr?c nghi?m DSM- IV c?a M? n?m 1994. M?t tr? s? ???c ch?n ?o¨¢n l¨¤ t? k? khi c¨® ¨ªt nh?t 6 d?u hi?u t? m?c (I)(II)(III) trong ?¨® ¨ªt nh?t c¨® 2 d?u hi?u t? m?c (I); 1 d?u hi?u t? m?c (II) v¨¤ 1 d?u hi?u t? m?c(III). I. Khi?m khuy?t v? ch?t l??ng quan h? x? h?i: c¨® ¨ªt nh?t 2 d?u hi?u a) Khi?m khuy?t s? d?ng h¨¤nh vi kh?ng l?i: o Kh?ng giao ti?p b?ng m?t khi ???c g?i h?i o Kh?ng ch? tay v¨¤o v?t m¨¤ tr? th¨ªch o Kh?ng k¨¦o tay ng??i kh¨¢c ?? y¨ºu c?u o Kh?ng bi?t x¨°e tay ra xin/ khoanh tay ? ?? xin o Kh?ng bi?t l?c ??u khi ph?n ??i/ g?t ??u khi ??ng t¨¬nh o Kh?ng bi?u hi?n n¨¦t m?t khi ??ng ? /kh?ng ??ng ? o Kh?ng ch¨¤o h?i b?ng ?i?u b? ( v?y tay,gi? tay) 8
- 9. b) K¨¦m ph¨¢t tri?n m?i quan h? b?n h?u t??ng ?ng v?i l?a tu?i o Kh?ng ch?i khi tr? kh¨¢c r? o Kh?ng ch? ??ng r? tr? kh¨¢c ch?i o Kh?ng ch?i c¨´ng m?t nh¨®m tr? o Kh?ng bi?t tu?n theo lu?t ch?i c) Thi?u chia s? quan t?m th¨ªch th¨² o Kh?ng bi?t khoe khi ???c cho m?t ?? v?t/ ?? ?n o Kh?ng bi?t khoe ?? v?t m¨¤ tr? th¨ªch o Kh?ng bi?u hi?n n¨¦t m?t th¨ªch th¨² khi ???c cho d) Thi?u quan h? x? h?i ho?c th? hi?n t¨¬nh c?m o Kh?ng th? hi?n vui khi b? m? v? o Kh?ng ?u y?m v?i b? m? o Kh?ng nh?n bi?t ???c s? c¨® m?t c?a ng??i kh¨¢c o Kh?ng quay ??u l?i khi ???c g?i t¨ºn o Kh?ng th? hi?n vui bu?n o T¨¬nh c?m b?t th??ng khi kh?ng ??ng ? II. Khi?m khuy?t ch?t l??ng giao ti?p: c¨® ¨ªt nh?t 1 d?u hi?u a). Ch?m/ kh?ng ph¨¢t tri?n k? n?ng n¨®i so v?i tu?i: (N?u tr? n¨®i ???c th¨¬ c¨® khi?m khuy?t v? kh?i x??ng v¨¤ duy tr¨¬ h?i tho?i) 9
- 10. o Kh?ng t? g?i ??i t??ng giao ti?p o Kh?ng t? th? hi?n n?i dung giao ti?p o Kh?ng duy tr¨¬ h?i tho?i b?ng l?i o Kh?ng bi?t nh?n x¨¦t, b¨¬nh lu?n o Kh?ng bi?t ??t c?u h?i b) S? d?ng ng?n ng? tr¨´ng l?p, d?p khu?n ho?c ng?n ng? l?p d? o Ph¨¢t ra m?t chu?i ?m thanh kh¨¢c th??ng o Ph¨¢t ra m?t s? t? l?p l?i o N¨®i m?t c?u cho m?i t¨¬nh hu?ng o Nh?i l?i l?i n¨®i c?a ng??i kh¨¢c nghe th?y trong qu¨¢ kh? o Nh?i l?i l?i n¨®i c?a ng??i kh¨¢c khi v?a nghe th?y c) Thi?u k? n?ng ch?i ?a d?ng, gi? v?, b?t ch??c mang t¨ªnh x? h?i ph¨´ h?p v?i tu?i o Kh?ng bi?t ch?i v?i ?? ch?i o Ch?i v?i ?? ch?i m?t c¨¢ch b?t th??ng( m¨²t, ng?i, li?m, nh¨¬n.) o N¨¦m, g?m, ??p ?? ch?i o Kh?ng bi?t ch?i gi? v? o Kh?ng bi?t b?t ch??c h¨¤nh ??ng o Kh?ng bi?t b?t ch??c ?m thanh III. C¨® h¨¤nh vi b?t th??ng: C¨® ¨ªt nh?t 1 d?u hi?u 10
- 11. a) B?n t?m bao tr¨´m, th¨ªch th¨² mang t¨ªnh ??nh h¨¬nh b?t th??ng c? v? c??ng ?? v¨¤ ?? t?p trung o Th¨ªch ?? ch?i/ ?? v?t o Th¨ªch m¨´i v? o Th¨ªch s? v¨¤o b? m?t b) B? cu?n h¨²t kh?ng c??ng l?i ???c b?ng c¨¢c c? ??ng, nghi th?c o B? h¨²t v¨¤o m?t ?? ch?i/?? v?t o M¨º m?n v?i thao t¨¢c c?a ?? d¨´ng trong nh¨¤ o Say s?a quay b¨¢nh ? t?/ xe ??p/ ?? v?t c) C? ??ng ch?n tay l?p l?i ho?c r?p khu?n o Th¨ªch ?u ??a th?n m¨¬nh, ch?n tay o Th¨ªch ?i nh¨®n tr¨ºn m?i ch?n o Th¨ªch v¨º xo?n v?n tay, ??p tay o Nghi?n soi ng?m tay d) B?n t?m dai d?ng v?i nh?ng chi ti?t c?a v?t o ¡° Nghi¨ºn c?u¡± ?? v?t, ?? ch?i o M¨º m?n ch?i/ ng?m m?t ph?n n¨¤o ?¨® c?a ?? v?t 5.2. Ch?m ho?c c¨® r?i lo?n ch?c n?ng ? m?t trong c¨¢c l?nh v?c sau, xu?t hi?n tr??c 3 tu?i: (1)Quan h? x? h?i (2)Ng?n ng? s? d?ng trong giao ti?p x? h?i 11
- 12. (3)Ch?i mang t¨ªnh bi?u t??ng ho?c t??ng t??ng. 5.3. C¨¢c r?i lo?n kh?ng ???c gi?i th¨ªch r? h?n b?ng h?i ch?ng Rett ho?c h?i ch?ng m?t ho¨¤ nh?p ? tr? em. 6. C¨¢c y?u t? nguy c?: B?n ch?t v? nh?ng thay ??i c¨® t¨ªnh th?n kinh sinh h?c c?a t? k? l¨¤ kh¨¢ th?ng nh?t nh?ng cho t?i nay nguy¨ºn nh?n th?c th? c?a b?nh l? n¨¤y ch?a ???c bi?t r?. C¨¢c nguy¨ºn nh?n t¨¬m ???c ch? chi?m kho?ng t? 6- 10% trong s? tr? b? m?c. C?ng gi?ng nh? khi ?? c?p ??n nguy¨ºn nh?n c?a m?t s? d?ng t¨¤n t?t kh¨¢c ? tr? em, ng??i ta chia c¨¢c nguy¨ºn nh?n ra l¨¤m hai nh¨®m ch¨ªnh: 6.1. C¨¢c nguy¨ºn nh?n x?y ra tr??c khi sinh: Bao g?m m? b? s?t ph¨¢t ban (Rubella), s?i ...trong khi mang thai; ho?c m?c c¨¢c b?nh v? chuy?n ho¨¢ nh? ?¨¢i th¨¢o ???ng, nhi?m ??c thai ngh¨¦n n?ng kh?ng ???c ?i?u tr?. M? d¨´ng thu?c ch?ng ??ng kinh khi mang thai l¨¤ y?u t? nguy c? cao g?y t? k? ? tr?. 6.2. Nguy¨ºn nh?n sau khi sinh: Tr? b? nhi?m tr¨´ng th?n kinh, ??c bi?t sau khi b? vi¨ºm n?o. C¨¢c t¨¢c nh?n t? m?i tr??ng s?ng nh?: nhi?m ??c kim lo?i n?ng, nhi?m x? v¨¤ m?t s? t¨¢c nh?n kh¨¢c c¨® ?nh h??ng t?i t?n s? m?c c?a b?nh. 6.3. B?nh do gen, di truy?n ? h?u h?t nh?ng ng??i b? t? k?, y?u t? di truy?n ?¨®ng vai tr¨° ch? ch?t. Ng??i ta ?? t¨¬m th?y nhi?u gen li¨ºn quan nh?: c¨¢c gen tr¨ºn c?p nhi?m s?c th? s? 2, 7, 16 v¨¤ 19. ??t bi?n gen c?ng ?i k¨¨m v?i t? k? ; ??c bi?t c?a c?p nhi?m s?c th? 15, v¨¤ li¨ºn quan ??n h?i ch?ng ¡°nhi?m 12
- 13. s?c th? X g?y¡±. Tuy nhi¨ºn c¨¢c nh¨¤ khoa h?c ch?a t¨¬m th?y gen b?nh c¨® li¨ºn quan tr?c ti?p v?i t? k?. 7. M?c ?? n?ng c?a t? k?: Ph? l?c 3: THANG ??NH GI? M?C ?? T? K? GILLIAM TT I. H¨¤nh vi ??nh h¨¬nh ?i?m 0 1 2 3 1 Tr? c¨® tr¨¢nh giao ti?p b?ng m?t kh?ng?( Vd nh¨¬n ?i ch? kh¨¢c khi n¨®i chuy?n) 2 Tr? c¨® nh¨¬n ch?m ch?m v¨¤o tay, v?t, hay m?t ?i?m n¨¤o ?¨® ¨ªt nh?t 5 gi?y kh?ng? 3 Tr? c¨® ch? ng¨®n tay, v? b¨¤n tay r?t nhanh kho?ng 5 gi?y m?t l?n ho?c h?n ? 4 Tr? c¨® th¨ªch ?n m?t lo?i th?c ?n ??c bi?t n¨¤o kh?ng, hay t? ch?i ?n m¨®n ?n m¨¤ h?u h?t m?i ng??i th??ng ?n ? 5 Tr? c¨® khi n¨¤o li?m ?? v?t kh?ng ?n ???c (Vd tay, ?? ch?i¡) 6 Tr? c¨® hay ng?i, h¨ªt nh?ng ?? v?t (Vd tay, t¨®c¡) 7 Tr? c¨® khi n¨¤o xoay, quay tr¨°n kh?ng? 8 Tr? c¨® hay quay tr¨°n nh?ng v?t h¨¬nh tr¨°n (Vd nh? b¨¢t, ch¨¦n¡) 9 Tr? c¨® hay l?c l? nghi¨ºng m¨¬nh ra tr??c, sau trong khi ng?i ho?c ??ng kh?ng? 10 Tr? c¨® hay ?i nh? lao, ph¨®ng t? n?i n¨¤y sang n?i kh¨¢c kh?ng? 11 Tr? c¨® hay nh¨²n nh?y b?ng ng¨®n ch?n khi ?i ho?c ??ng y¨ºn kh?ng? 12 Tr? c¨® v? tay, ng¨®n tay tr??c m?t ho?c b¨ºn c?nh kh?ng? 13 Tr? c¨® hay ph¨¢t ra nh?ng ?m thanh ch¨®i tai ho?c nh?ng 13
- 14. t? kh¨¢c ?? t? k¨ªch ??ng kh?ng? 14 Tr? c¨® khi n¨¤o t? t¨¢t, ?¨¢nh, c?n ho?c c¨¢ch n¨¤o ?¨® ?? b? th??ng kh?ng? T?ng ?i?m TT II. giao ti?p ?i?m 0 1 2 3 15 Khi giao ti?p tr? c¨® hay l?p l?i t? ho?c d?u hi?u kh?ng? 16 Tr? c¨® hay nh?c l?i t? ngo¨¤i ng? c?nh kh?ng?( vd nh?c l?i t? ?? nghe ???c t? tr??c, hay ?? nghe h?n 1 ph¨²t) 17 Tr? c¨® hay nh?i l?i kh?ng, ho?c l?p ?i l?p l?i t? kh?ng? 18 Tr? c¨® n¨®i ho?c ra d?u m?t c¨¢ch v?ng v? ho?c kh?ng theo nh?p ?i?u kh?ng? 19 Tr? c¨® ph?n ?ng kh¨¢c th??ng v?i m?nh l?nh ??n gi?n kh?ng?( vd ??ng l¨ºn, ng?i xu?ng) 20 Tr? c¨® hay nh¨¬n ?i n?i kh¨¢c ho?c tr¨¢nh nh¨¬n th?ng v¨¤o ng??i n¨®i khi ???c g?i t¨ºn? 21 Tr? kh?ng bi?t y¨ºu c?u nh?ng c¨¢i m¨¤ ch¨²ng mu?n?. 22 Tr? kh?ng bi?t kh?i x??ng h?i tho?i v?i b?n ho?c ng??i l?n? 23 Tr? n¨®i c¨®/ kh?ng kh¨¢c th??ng. N¨®i c¨® khi y¨ºu c?u nh?ng c¨¢i tr? kh?ng th¨ªch, n¨®i kh?ng khi y¨ºu c?u nh?ng th? m¨¤ tr? th¨ªch (vd nh? ?? ch?i ¡) 24 Tr? c¨® d¨´ng ??i t? nh? b?n, anh, ch?¡m?t c¨¢ch kh¨¢c th??ng? 25 Tr? c¨® d¨´ng t? ¡°t?i¡± kh?ng h?p l? hay kh?ng bao gi? n¨®i ¡°t?i¡± ?? y¨ºu c?u? 26 Tr? c¨® hay l?p l?i th??ng xuy¨ºn nh?ng ?m thanh k? d?, kh¨® hi?u? 27 Tr? c¨® hay d¨´ng ?i?u b? thay ng?n ng? ?? ??t ???c v?t tr? mu?n? 14
- 15. 28 Tr? tr? l?i kh?ng ph¨´ h?p v? n?i dung hay kh?ng bi?t k? t¨®m t?t m?t c?u chuy?n? T?ng ?i?m TT III. T??ng t¨¢c x? h?i ?i?m 0 1 2 3 29 Tr? c¨® tr¨¢nh giao ti?p b?ng m?t( nh¨¬n ?i n?i kh¨¢c khi ng??i kh¨¢c nh¨¬n v¨¤o tr?)? 30 Tr? c¨® nh¨¬n ch?m ch?m ho?c nh¨¬n kh¨® ch?u ho?c kh?ng h¨¤o h?ng khi ???c khen, g?y c??i hay xem gi?i tr¨ª ? 31 Kh¨¢ng l?i ti?p x¨²c c? th? khi ???c ?m h?n, gi?, v? v?? 32 Tr? kh?ng b?t ch??c ng??i kh¨¢c khi ch?i? 33 Trong m?t s? ho¨¤n c?nh tr? thu h?p l?i, xa l¨¢nh, ho?c t? ra kh?ng th?n thi?n? 34 Tr? c¨® bi?u hi?n ra nh? s? c¨¢i g¨¬ ?¨® kh?ng l? do hay ki?u nh? ?e do?? 35 Tr? c¨® hay ?¨¢p ?ng chi?u l?, kh?ng th?t (vd khi ?m, h?n¡) 36 Tr? c¨® nh¨¬n l??t qua hay v? c?m (vd tr? kh?ng nh?n th?c l¨¤ c¨® ng??i ? tr??c m?t) 37 Tr? c¨® hay c??i to, c??i kh¨²c kh¨ªch hay kh¨®c kh?ng ph¨´ h?p ho¨¤n c?nh? 38 Tr? c¨® hay ch?i m?t c¨¢ch kh¨¢c th??ng kh?ng( vd ch? quay tr¨°n b¨¢nh ?t? ¡.) 39 Tr? c¨® hay c¨® nh?ng h¨¤nh ??ng l?p l?i, nh?ng nghi th?c nh?t ??nh n¨¤o ?¨® kh?ng? 40 Tr? c¨® tr? l¨ºn c¨¢u k?nh, b?c b?i khi c¨¢c tr?t t?, quy t?c b? thay ??i? 41 Tr? c¨® ph?n ?ng t? ch?i hay gi?n d? khi ???c ?? ngh?, y¨ºu c?u hay ra l?nh? 42 Tr? c¨® nh?ng nguy¨ºn t?c r? r¨¤ng nh? x?p ?? v?t th?ng 15
- 16. h¨¤ng, qu?n ¨¢o ng?n n?p v¨¤ tr? l¨ºn bu?n khi c¨¢c tr?t t? b? thay ??i? T?ng ?i?m TT IV. C¨¢c d?u hi?u r?i lo?n ph¨¢t tri?n kh¨¢c ?i?m C¨® Kh? ng 43 Tr? c¨® ng?i, ??ng, ?i l?i m?t c¨¢ch th??ng xuy¨ºn kh?ng? - + 44 Tr? c¨® ?i ???c trong v¨°ng 15 th¨¢ng ??u ??i kh?ng? - + 45 Tr? c¨® ph¨¢t tri?n k? n?ng (vd ?i) sau ?¨® gi?m ?i (vd d?ng ?i tr? v? b¨°) kh?ng? + - 46 H¨¤ng ng¨¤y tr? c¨® hay l?c l? ng??i kh?ng?(vd tr? l?c h?n 5 ph¨²t hay nhi?u l?n trong ng¨¤y) + - 47 Tr? c¨® bi?u hi?n ho?c ???c ch?n ?o¨¢n c¨® b?t k? m?t s? ch?m ph¨¢t tri?n n¨¤o tr??c 3 tu?i kh?ng? + - 48 Khi b?n c? g?ng n?ng tr? l¨ºn tr? c¨® nho¨¤i ra hay v?i ra kh?ng? - + 49 Tr? c¨® c??i v?i b? m? ho?c anh ch? khi ch?i kh?ng? - + 50 Trong su?t n?m ??u tr? c¨® hay kh¨®c khi ng??i l? ??n g?n kh?ng? - + 51 Tr? c¨® b?t ch??c ng??i kh¨¢c khi ch?i tr??c 3 tu?i kh?ng? - + 52 Tr? c¨® bi?u hi?n tho?i m¨¢i khi ???c ?m, ?u y?m trong su?t 3 n?m ??u kh?ng? - + 53 Tr? c¨® d¨´ng ng?n ng? ?? giao ti?p trong 3 n?m ??u kh?ng? - + 54 Tr? c¨® xu?t hi?n ?i?c v?i m?t s? ?m nh?ng l?i nghe ???c c¨¢c ?m thanh kh¨¢c kh?ng? + - 55 Tr? c¨® l¨¤m theo ???c c¨¢c m?nh l?nh ??n gi?n kh?ng( vd ??ng l¨ºn, v? tay¡)? - + 56 Tr? c¨® nh? nh?ng th? v¨ª d? nh? m¨®n ?? ch?i y¨ºu th¨ªch - + 16
- 17. ?? ? ??u, m?t v?t n¨¤o ?¨® hay m?t s? vi?c ?? x?y ra nh? ?i kh¨¢m b?nh¡ T?ng ?i?m( l¨¤ s? d?u + ???c khoanh) ?¨¢nh gi¨¢ ?i?m: C¨¢ch ?¨¢nh gi¨¢ m?i ti¨ºu ch¨ª nh? sau: 0 ?i?m: Kh?ng bao gi? quan s¨¢t th?y 1 ?i?m: Hi?m quan s¨¢t th?y (1-2 l?n trong 6 gi?) 2 ?i?m: Th?nh tho?ng quan s¨¢t th?y (3-4 l?n trong 6 gi?) 3 ?i?m: Th??ng xuy¨ºn quan s¨¢t th?y ( 5-6 l?n trong 6 gi?) Nh?n ??nh k?t qu?: ?i?m M?c ?? 131+ R?t n?ng 121-130 N?ng 111- 120 Tr¨ºn trung b¨¬nh 90- 110 Trung b¨¬nh 80- 89 D??i trung b¨¬nh 70- 79 Nh? <= 69 R?t nh? ?i?m M?c ?? 131+ R?t n?ng 121-130 N?ng 111- 120 Tr¨ºn trung b¨¬nh 90- 110 Trung b¨¬nh 80- 89 D??i trung b¨¬nh 70- 79 Nh? <= 69 R?t nh? 8. Can thi?p s?m t? k? 17
- 18. Can thi?p ??i v?i tr? b? t? k? l¨¤ m?t ch??ng tr¨¬nh can thi?p to¨¤n di?n, l?u d¨¤i v¨¤ c?n c¨® s? tham gia c?a m?i th¨¤nh vi¨ºn li¨ºn quan ??n tr?: cha m?, gi¨¢o vi¨ºn v¨¤ c¨¢c chuy¨ºn gia. Tr? c?n ???c can thi?p t? nhi?u ph??ng di?n: ch?m s¨®c, nu?i d??ng, d?y d?, gi¨¢o d?c v¨¤ u?n n?n, h? tr? c¨¢c k? n?ng c?n thi?t. 8.1. ?i?u tr? thu?c C¨¢c thu?c d¨´ng ?? ?i?u tr? trong c¨¢c nh¨®m r?i lo?n sau: + M?t ng? + R?i lo?n c?m gi¨¢c ngon mi?ng: m?t ngon mi?ng, ph¨¤m ?n¡ + Tr?m c?m + K¨¦m t?p trung, ch¨² ?, t?ng ??ng + R?i lo?n l??ng c?c + Lo?n th?n + H?i ch?ng Tourette (h?i ch?ng tic) + ??ng kinh C¨¢c th?y thu?c chuy¨ºn khoa t?m th?n nhi s? c?n nh?c s? d?ng khi c¨® ch? ??nh. Khi tr? c¨® nh?ng h¨¤nh vi kh¨® ki?m so¨¢t ho?c nh?ng v?n ?? n¨ºu tr¨ºn cha m? c?n ??a tr? ??n kh¨¢m t?i chuy¨ºn khao t?m th?n nhi t?i c¨¢c vi?n ho?c b?nh vi?n nhi ?? ???c t? v?n k?p th?i. 8.2. Can thi?p b?ng ch? ?? ?n: ?? ch?ng minh m?t ch? ?? ?n c¨® t¨¢c d?ng trong ?i?u tr? t? k? c?n ph?i c¨® c¨¢c nghi¨ºn c?u th? nghi?m khoa h?c. Tuy nhi¨ºn, m?t s? b¨¢o c¨¢o cho th?y ch? ?? ?n c¨® ?nh h??ng ??n k?t qu? can thi?p c?a t? k?. C? s? c?a vi?c ¨¢p d?ng ch? ?? ?n l¨¤ quan ni?m: 1)D? ?ng th?c ?n g?y tri?u ch?ng c?a b?nh. 2) Thi?u m?t vitamin ??c hi?u ho?c ch?t 18
- 19. kho¨¢ng c¨® th? g?y m?t s? tri?u ch?ng c?a t? k?. Nhi?u cha m? th?y cho tr? ?n l¨²a m¨¬, l¨²a m?ch, s?a lo?i b? casein v¨¤ gluten c¨® th? gi?m tri?u ch?ng c?a t? k?. Nh?ng c¨® m?t s? ch?t b? sung dinh d??ng nh? nh¨®m vitamin, ch?t kho¨¢ng¡ ?? ???c d¨´ng trong vi?c ki?m so¨¢t h¨¤nh vi t? h?i c?a tr?. Vi?c d¨´ng vitamin B6 li?u cao, magnesium v¨¤ DMG (dimethylglycine) ?? ki?m so¨¢t c?n k¨ªch ??ng, c¨¢c h¨¤nh vi t? h?i¡ c¨® hi?u qu? t?t trong nhi?u tr??ng h?p, khi t?t c? c¨¢c thu?c v¨¤ c¨¢c bi?n ph¨¢p can thi?p kh¨¢c kh?ng c¨® k?t qu?. (Nghi¨ºn c?u c?a ti?n s? B. Rimland, San Diego, M? n?m 2001). 8.3. Gi¨¢o d?c h¨¤nh vi Hi?n nay, ph??ng ph¨¢p ?ng d?ng Ph?n t¨ªch h¨¤nh vi ???c ¨¢p d?ng ph? bi?n tr¨ºn th? gi?i trong vi?c d?y h¨¤nh vi cho tr? t? k?. Nguy¨ºn t?c c?a n¨® l¨¤ x?y d?ng nh?ng h¨¤nh vi c¨® l?i v? m?t x? h?i v¨¤ h?n ch? nh?ng h¨¤nh vi x?u. Quan ?i?m ph?n t¨ªch h¨¤nh vi nh¨¬n nh?n t? k? nh? m?t h?i ch?ng khi?m khuy?t v? h¨¤nh vi do t?n th??ng th?n kinh. Nh?ng c¨® th? thay ??i ???c nh? m?t h? th?ng t¨¢c ??ng t? m?i tr??ng ngo¨¤i c¨® thi?t k? th¨¤nh m?t ch??ng tr¨¬nh c?n th?n. Gi¨¢o d?c ph?n t¨ªch h¨¤nh vi t?p trung v¨¤o d?y m?t h? th?ng nh?ng ph?n nh? ?o l??ng ???c c?a h¨¤nh vi. M?i k? n?ng c?a tr? (x? h?i, giao ti?p ho?c t? ch?m s¨®c...) ???c chia th¨¤nh nh?ng b??c nh? ?? d?y. Vi?c d?y n¨¤y ph?i ???c ti?n h¨¤nh m?t ??i m?t, nh? c¨¢c k? thu?t ??c bi?t. (xem ? ch??ng ti?p theo). 8.4. Ng?n ng? tr? li?u D?y tr? t? k? giao ti?p l¨¤ m?t trong nh?ng n?i dung quan tr?ng 19
- 20. v¨¬ giao ti?p l¨¤ m?t trong nh?ng ph??ng ti?n gi¨²p tr? b?c l? nhu c?u, h?n ch? ???c h¨¤nh vi x?u, gi¨²p t?ng c??ng k? n?ng x? h?i c?a tr?. Tu? m?c ?? ph¨¢t tri?n v? tr¨ª tu?, kh? n?ng c?a tr? m¨¤ c¨¢c chuy¨ºn gia ng?n ng? c¨® th? d?y tr? giao ti?p b?ng l?i n¨®i, b?ng c? ch? ho?c b?ng h¨¬nh v?. Tr??c h?t kh? n?ng giao ti?p, ng?n ng?, c¨¢c k? n?ng giao ti?p kh?ng l?i... c?a tr? ???c ?¨¢nh gi¨¢. Vi?c hu?n luy?n ng?n ng? cho tr? c?ng ???c ti?n h¨¤nh m?t c?, m?t ch¨¢u, h¨¤ng ng¨¤y ho?c c¨¢ch ng¨¤y. K?t qu? hu?n luy?n giao ti?p ph? thu?c nhi?u v¨¤o s? tham gia c?a cha m?, th?i ?i?m b?t ??u s?m hay mu?n, m?c ?? ph¨¢t tri?n tr¨ª tu? v¨¤ c¨¢c k? n?ng kh¨¢c c?a tr?. (xem ph?n tr¨¬nh b¨¤y ? ch??ng 7). 8.5. Can thi?p qua c¨¢c gi¨¢c quan H?u h?t tr? t? k? c¨® v?n ?? v? gi¨¢c quan, ho?c qu¨¢ nh?y c?m ho?c tr? v?i k¨ªch th¨ªch t? m?i tr??ng xung quanh. Vi?c t?ng c??ng nh?n th?c gi¨¢c quan c?a tr? ch? y?u nh?m v¨¤o nh?ng c?m gi¨¢c: ti?n ?¨¬nh (v? v?n ??ng v¨¤ th?ng b?ng), x¨²c gi¨¢c (c?m gi¨¢c s? ch?m) v¨¤ c?m th? b?n th? (c?m gi¨¢c v? v? tr¨ª th?n th? trong kh?ng gian). Nh?ng k¨ªch th¨ªch n¨¤y ???c th?c hi?n h¨¤ng ng¨¤y v¨¤o nh?ng th?i gian nh?t ??nh, d??i d?ng c¨¢c ??ng t¨¢c ve vu?t nh? nh¨¤ng d?c theo c¨¢c ph?n th?n th? c?a tr?; nh?ng b¨¤i t?p ho?c c¨¢c ho?t ??ng ch?i, ?i c?u th?ng b?ng, ng?i ?u¡ Sau m?t th?i gian th?c hi?n c¨¢c ho?t ??ng n¨¤y h?u h?t tr? ??u ti?p nh?n k¨ªch th¨ªch m?t c¨¢ch d? d¨¤ng, ho?c th¨ªch th¨². ? K¨ªch th¨ªch th¨ªnh gi¨¢c H?u h?t tr? t? k? c¨® nh?y c?m ?m thanh r?t kh¨¢c so v?i tr? b¨¬nh 20
- 21. th??ng. Nh?ng chuy¨ºn gia l¨¤m vi?c v?i tr? ??u th?y tr? kh¨¢ nh?y c?m, b? h?p d?n, cu?n h¨²t b?i c¨¢c ?m thanh c?a ch??ng tr¨¬nh qu?ng c¨¢o, ho?c ca nh?c. Ng??c l?i ?m thanh c?a l?i n¨®i, ngay c? gi?ng n¨®i c?a m?, tr? c?ng ¨ªt ?? t?m ??n. Vi?c hu?n luy?n nghe cho tr? nh?m thay ??i s? nh?y c?m ??i v?i c¨¢c ?m thanh kh¨¢c nhau c?a tr?. Ch??ng tr¨¬nh can thi?p v? th¨ªnh gi¨¢c g?m nh?ng gi? nghe nh?c c?a tr? (kho?ng n?a gi? m?i ng¨¤y, trong v¨¤i ba tu?n). Nhi?u nghi¨ºn c?u cho th?y nghe nh?c c¨® kh? n?ng c?i thi?n t?t kh? n?ng nghe c?a tr?, h?n ch? ho?c l¨¤m m?t s? qu¨¢ nh?y c?m ??i v?i ?m thanh v¨¤ gi?m ???c c¨¢c h¨¤nh vi x?u. ? K¨ªch th¨ªch th? gi¨¢c V?n ?? th? gi¨¢c c?a tr? th??ng li¨ºn quan ??n kh? n?ng nh¨¬n v¨¤ quan s¨¢t b?ng m?t c?a tr?; t?p trung k¨¦m v¨¤ hay b? ph?n t¨¢n. Ngo¨¤i ra, tr? c?m nh?n m¨¤u s?c, h¨¬nh kh?i c?ng c¨® s? ?u ti¨ºn v?i m?t s? k¨ªch th¨ªch nh?t ??nh. V¨¬ v?y, tr? c¨® th? r?t d? b? cu?n h¨²t v?i c¨¢c v?t c¨® m¨¤u n?i b?t, ??, s?c s?; kh?ng th¨ªch, kh?ng ch¨² ? t?i nh?ng v?t kh¨¢c. C?m nh?n nh¨¬n v?t chuy?n ??ng c?ng kh¨¢c so v?i tr? b¨¬nh th??ng, n¨ºn nh?n th?c v? m?i li¨ºn h? gi?a b?n th?n v?i ?? v?t xung quanh b? h?n ch?. Tr? kh¨® ¡°qu¨¦t ?nh¡± v¨¤ l?u gi? c¨¢c c? ??ng trong tr¨ª nh?; kh?ng c¨® kh? n?ng b?t b¨®ng; lu?n r?t c?n th?n khi ?i l¨ºn ho?c ?i xu?ng c?u thang, d? b? ??m b? v¨¤o ?? ??c, hay ?i nh¨®n g¨®t. Vi?c t?p luy?n nh¨¬n k?t h?p v?n ??ng trong 1-2 n?m v?i k¨ªnh m?t th?u k¨ªnh l?ng tr? s? gi?m ho?c ch?a kh?i nh?ng sai l?ch v? nh¨¬n c?a tr?. 21
- 22. 8.6. Ho?t ??ng tr? li?u Tr? t? k? c?n ???c d?y ?? t? ch?m s¨®c: t? ?n u?ng, thay qu?n ¨¢o, t?m gi?t, gi? v? sinh. Trong ??i s?ng h¨¤ng ng¨¤y, c?m gi¨¢c ?¨®i, kh¨¢t ho?c m?t... c?a tr? kh?ng r? r¨¤ng, c¨® th? gi?m ho?c t?ng qu¨¢ m?c so v?i tr? b¨¬nh th??ng. Tr? c?n ???c d?y ?? ??c l?p trong m?i ho?t ??ng. B¨ºn c?nh vi?c hu?n luy?n tr? t? l¨¤m c¨¢c ho?t ??ng h¨¤ng ng¨¤y, m?t s? k? n?ng nh? di chuy?n, v?n ??ng v¨¤ c¨¢c b¨¤i t?p ch?y nh?y, th? thao c?ng r?t c?n thi?t ?? t?o cho tr? nh?ng c?m nh?n ??y ?? v? m?i tr??ng xung quanh. 8.7. C?i thi?n k? n?ng x? h?i: M?t trong nh?ng v?n ?? quan tr?ng c?a tr? l¨¤ giao du k?t b?n v¨¤ duy tr¨¬ t¨¬nh b?n v?i c¨¢c tr? em kh¨¢c c¨´ng l?p. Tr? th??ng c¨® xu h??ng co m¨¬nh l?i, kh?ng t? kh?i ??u m?t c?u chuy?n ho?c m?t m?i quan h? b?n b¨¨. L¨ºn l?p tr¨ºn (c?p 1 ho?c c?p 2 tr? l¨ºn) tr? c¨°n hay b?t n?t c¨¢c b?n kh¨¢c c¨´ng l?p. T¨¬nh b?n c¨® th? h?n ch? s? hung h?ng, b?t n?t c?a tr?. Tr? em hay ch?i v?i nhau v¨¬ c¨® c¨´ng s? th¨ªch: ??c chuy?n tranh, ch?i m¨¢y t¨ªnh, m¨²a h¨¢t ho?c ch?i b¨®ng... Vi?c t? ch?c cho tr? ch?i chung v?i nhau gi¨²p ch¨²ng c¨® nhi?u c? h?i h?n ?? chia x?. Vi?c c?i thi?n c¨¢c k? n?ng x? h?i bao g?m: c?i thi?n k? n?ng nh¨¬n, giao ti?p, vui ch?i, h¨¤nh vi.. ???c tr¨¬nh b¨¤y ? ch??ng sau s? gi¨²p tr? ph¨¢t tri?n m?t c¨¢ch to¨¤n di?n v¨¤ ho¨¤ nh?p x? h?i. 8.8. D?y tr? vui ch?i 22
- 23. Vui ch?i l¨¤ c¨¢ch h?c v¨¤ t¨¬m hi?u th? gi?i c?a tr?. Nh? ?¨® m¨¤ tr? t¨¬m hi?u, kh¨¢m ph¨¢ ???c kh? n?ng c?a b?n th?n v¨¤ nh?n th?c ???c m?i li¨ºn h? gi?a tr? v¨¤ c¨¢c c¨¢ nh?n kh¨¢c trong gia ?¨¬nh v¨¤ c?ng ??ng. Th?ng qua vui ch?i, tr? t?o ???c m?i quan h? v?i b?n b¨¨, h?c ???c c¨¢c quy t?c lu?t l?. Nh? ?¨® tr? chu?n b? cho m¨¬nh nh?ng hi?u bi?t v¨¤ kinh nghi?m c?n thi?t ?? b??c v¨¤o cu?c s?ng x? h?i. C¨® th? n¨®i ch?i l¨¤ qu¨¢ tr¨¬nh h?c r?t quan tr?ng ??i v?i tr? tr??c tu?i ??n tr??ng. ??i v?i tr? b? t? k?, ch?i l¨¤ c¨¤ng c¨® ? ngh?a h?n v¨¬ n¨® gi¨²p tr? t?ng c??ng ???c s? c?m nh?n phong ph¨² v? th? gi?i xung quanh, c?i thi?n k? n?ng x? h?i v¨¤ u?n ch?nh h¨¤nh vi.... Cha m? c?n c¨® nh?n th?c ??y ?? v? vi?c n¨¤y v¨¬ ch¨ªnh cha m? c¨® th? b?t ??u h? tr? tr? ngay t? khi m?i ph¨¢t hi?n, lu?n b¨ºn c?nh tr? v¨¤ hi?u ???c tr? nh?t. H?c c¨¢ch ch?i v¨¤ c¨´ng chia x? nh?ng kinh nghi?m v?i tr? th?ng qua vui ch?i, cha m? s? l¨¤m thay ??i h?n cu?c s?ng c?a tr?. C¨´ng v?i vui ch?i, d?y tr? c¨¢ch ch?m s¨®c b?n th?n, s?ng m?t c¨¢ch ??c l?p... h? tr? tr? c¨¢c k? n?ng kh¨¢c, cha m? ph?i l¨¤ ch? d?a v?ng ch?i cho tr? trong nh?ng n?m th¨¢ng tu?i tr??c v¨¤ khi ?? ??n tr??ng. 8.9. S? tham gia c?a cha m? tr? Gia ?¨¬nh, cha m? v¨¤ m?i ng??i th?n quanh tr? l¨¤ nh?ng ng??i quan tr?ng nh?t ?? vi?c can thi?p c¨® hi?u qu?. ??u ti¨ºn, nh? cha m?, m¨¤ c¨¢c kh¨® kh?n c?a tr? ???c ph¨¢t hi?n s?m, ch?n ?o¨¢n s?m. Vi?c cha m? tham gia can thi?p s?m l¨¤ y?u t? quy?t ??nh. C¨® nhi?u l? do khi?n cha m? ?¨®ng vai tr¨° quan tr?ng trong ch??ng tr¨¬nh can thi?p s?m: giai ?o?n tr? d??i 3 tu?i, vi?c cho ?n u?ng, ch?m s¨®c chi?m h?u h?t kho?ng th?i gian trong ho?t ??ng h¨¤ng ng¨¤y c?a tr?. Ti?p theo, cha m? 23
- 24. l¨¤ ng??i th??ng xuy¨ºn ? b¨ºn c?nh tr?, m?i k? n?ng ???c h?c c¨® kh? n?ng ¨¢p d?ng th??ng xuy¨ºn v¨¤ li¨ºn t?c. M?i d?ch v? c?n thi?t ??i v?i tr? ??u ???c cha m? ¨¢p d?ng. Ch?a k?, vi?c ¨¢p d?ng s?m c¨¢c k? n?ng d?y tr? c¨® th? mang l?i hi?u qu? tuy?t v?i v¨¤ d? d¨¤ng h?n, so v?i vi?c b?t ??u can thi?p mu?n. 1.1. H?i ch?ng Asperger: ???c th?y thu?c nhi khoa ng??i ?c t¨ºn l¨¤ Hans Asperger m? t? ??u ti¨ºn v¨¤o n?m 1944. T?n su?t g?p v¨¤o kho?n 1 tr¨ºn 250 tr?. Ng??i l?n v¨¤ tr? em b? h?i ch?ng n¨¤y th??ng c¨® n?ng l?c tr¨ª tu? t??ng ??i b¨¬nh th??ng nh?ng c¨® m?t s? ?i?m ??c tr?ng sau: ? Khi?m khuy?t v? quan h? x? h?i: o K¨¦m v? kh? n?ng k?t b?n so v?i c¨¢c tr? c¨´ng tu?i kh¨¢c 24
- 25. o S? d?ng c¨¢c k? n?ng kh?ng l?i k¨¦m, ch?ng h?n: nh¨¬n b?ng m?t, th? hi?n b?ng n¨¦t m?t, ng?n ng? c? th?... ?? ki?m so¨¢t giao ti?p x? h?i o Thi?u s? giao l?u v? x? h?i, t¨¬nh c?m v¨¤ th?u c?m. o M?t kh? n?ng nh?n bi?t v? nh?ng ¨¢m ch?, quy ??c x? h?i. ? Khi?m khuy?t c¨¢c k? n?ng giao ti?p tinh t?: o L?i n¨®i c?a tr? l?u lo¨¢t nh?ng c¨® kh¨® kh?n v? h?i tho?i nh?: n?i dung c?ng nh?c, m? ph?m, ng? ?i?u kh?ng b¨¬nh th??ng v¨¤ c¨® xu h??ng hi?u theo ngh?a ?en c?a th?ng ?i?p khi giao ti?p. ? M?i quan t?m h?n ch? o C¨® nh?ng quan t?m ??c bi?t, b?t th??ng v? c??ng ?? v¨¤ s? t?p trung o C¨® ?u th? c¨¢c c? ??ng ??nh h¨¬nh v¨¤ c? ??nh. B¨ºn c?nh nh?ng d?u hi?u ?i?n h¨¬nh ?¨®, c¨® m?t s? bi?u hi?n kh¨¢c th??ng g?p nh?: ch?n tay v?ng v?, thu?n tay tr¨¢i, nh?y c?m v?i ?m thanh, s? ch?m. Thi?u ni¨ºn ho?c ng??i l?n b? ch?ng n¨¤y th??ng k¨¦m trong vi?c ph?n b? th?i gian, trong vi?c th? hi?n ? ngh? v¨¤ l?i n¨®i. H? c?ng c¨® kh¨® kh?n trong ki?m so¨¢t v¨¤ th? hi?n c?m x¨²c c?a m¨¬nh. 1.2. H?i ch?ng Rett 25
- 26. H?i ch?ng Rett l¨¤ m?t trong 5 tr??ng h?p r?i lo?n ph¨¢t tri?n, kh¨¢ hi?m g?p v¨¤ ch? th?y ? tr? g¨¢i. T?n su?t g?p l¨¤ 1 tr¨ºn 10 000 -15000 tr?. Tr? c¨® m?t th?i k? ph¨¢t tri?n g?n nh? b¨¬nh th??ng ? ?? tu?i 6- 18 th¨¢ng. Sau ?¨® xu?t hi?n c¨¢c tri?u ch?ng tho¨¢i tri?n v¨¤ kh¨¢c bi?t ho¨¤n to¨¤n v?i t? k?. N?o v¨¤ ??u tr? kh?ng ph¨¢t tri?n n?a. Tr? b? ch?m ph¨¢t tri?n v? m?t x? h?i v¨¤ tr¨ª tu? ng¨¤y c¨¤ng n?ng. Tr? kh?ng ?¨¢p ?ng l?i v?i cha m? v¨¤ quay l?ng l?i v?i ti?p x¨²c x? h?i. Tr? ?ang n¨®i s? d?n kh?ng n¨®i ???c. Tr? ?i l?i k¨¦m th?ng b?ng, tay tr? n¨ºn kh?ng s? d?ng ???c n?a v¨¤ th??ng c¨® nh?ng c? ??ng ??nh h¨¬nh nh?: xo?n v?n, v? ??p tay... Tr? b? h?i ch?ng Rett hay b? co gi?t v¨¤ th??ng g?p hi?n t??ng th? d?m. Nh?ng nghi¨ºn c?u v? di truy?n cho th?y ??t bi?n chu?i gien ??n c¨® th? g?y ra h?i ch?ng Rett. H?i ch?ng Rett c¨® kh¨¢c bi?t l?n so v?i t? k?: tho¨¢i tri?n c? ng?n ng? v¨¤ v?n ??ng; tr¨ª tu? ch?m n?ng. Trong khi tr? b? t? k? kh?ng b? r?i lo?n v?n ??ng, tr¨ª tu? ph¨¢t tri?n kh¨¢ b¨¬nh th??ng. Tr? b? ch?ng Rett th??ng nh¨¬n ch?m ch?m trong khi tr? t? k? li?c m?t nh¨¬n r?t k¨¦m. Tr? b? t? k? c?ng c¨® c¨¢c h¨¤nh vi ??nh h¨¬nh nh?ng nh?ng c? ??ng ?¨® ph?c t?p v¨¤ ?a d?ng, ¨ªt khi c? hai tay thu v? ???ng gi?a (c¨°n trong h?i ch?ng Rett l?i th??ng th?y). 1.3. H?i ch?ng tho¨¢i tri?n ? tr? em C¨® r?t ¨ªt tr? em b? t? k? ???c ch?n ?o¨¢n l¨¤ h?i ch?ng m?t ho¨¤ nh?p. Qua nhi?u cu?c ?i?u tra, ng??i ta th?y ch? c¨® kho?ng 2/ 100 000 tr? b? m?c ch?ng n¨¤y. Th?ng th??ng tr? ph¨¢t tri?n v? giao ti?p v¨¤ x? h?i h?u nh? b¨¬nh th??ng cho t?i 3-4 tu?i. Giai ?o?n ph¨¢t tri?n b¨¬nh 26
- 27. th??ng kh¨¢ d¨¤i r?i m?i b? tho¨¢i tri?n gi¨²p ph?n bi?t h?i ch?ng b?t ho¨¤ nh?p v?i h?i ch?ng Rett. Tr? b? ch?ng n¨¤y kh¨¢c so v?i t? k? ¡°kinh ?i?n¡± ? ch? b? khi?m khuy?t n?ng v? v?n ??ng, giao ti?p v¨¤ v? quan h? x? h?i. Kh¨¢c v?i t? k?, tr? b? m?t ng?n ng? n?ng, k¨¦m v? k? n?ng x? h?i v¨¤ vui ch?i. B¨ºn c?nh ?¨®, tr? c¨°n b? m?t ki?m so¨¢t ??i ti?u ti?n, ??ng kinh v¨¤ ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu? n?ng. 1.4. R?i lo?n ph¨¢t tri?n lan to? kh?ng ??c hi?u kh¨¢c ??y l¨¤ nh¨®m c¨¢c r?i lo?n ph¨¢t tri?n lan to? kh?ng ??c hi?u, bao g?m t?t c? nh?ng tr??ng h?p kh?ng ph?i nh?ng b?nh l? ?? n¨ºu tr¨ºn. Tr? c?ng b? r?i lo?n v? t??ng t¨¢c x? h?i, giao ti?p v¨¤ h¨¤nh vi. C¨¢c ti¨ºu ch¨ª ?? nh?n bi?t g?m: - Khi?m khuy?t c?a m?t trong ba k? n?ng tr¨ºn qu¨¢ ¡°nh?¡± ?? ch?n ?o¨¢n nh?ng qu¨¢ n?ng ?? x?p v¨¤o b?nh l? nh? h?n (???c coi l¨¤ t? k? nh?). - Tu?i xu?t hi?n sau 30 th¨¢ng - L¨¤ s? x?p lo?i nh?t th?i khi c¨¢c d?u hi?u quy?t ??nh nh? th?i ?i?m xu?t hi?n, c¨¢c khi?m khuy?t giao ti?p x? h?i ??u g?i ? m?t d?ng t¨¤n t?t kh¨¢c nh?: lo?n th?n, lo?n ng? ngh?a v¨¤ s? d?ng ng?n ng?¡ ? ch??ng ti?p theo ch¨²ng t?i s? ?? c?p ??n c¨¢c ti¨ºu chu?n ?? ch?n ?o¨¢n t? k? v¨¤ c¨¢ch ph?n bi?t t? k? v?i m?t s? b?nh l? kh¨¢c nh? ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu?, nghe k¨¦m (?i?c c?m), h?i ch?ng Asperger... Vi?c ch?n ?o¨¢n c?n d?a v¨¤o ti¨ºu chu?n c?a T? ch?c Y t? th? gi?i ho?c c?a H?i T?m th?n h?c M?. Nh?ng tr??c ti¨ºn c?n quan t?m ??n t?n 27
- 28. su?t v¨¤ nh?ng l? do khi?n t? k? tr? n¨ºn m?i quan t?m h¨¤ng ??u hi?n nay c?a cha m? v¨¤ c¨¢c chuy¨ºn gia l¨¤m vi?c trong l?nh v?c n¨¤y. 3. D?ch t? h?c c?a ch?ng t? k? ? n??c ngo¨¤i ? h?u h?t m?i n?i tr¨ºn th? gi?i, c¨¢c th?ng k¨º ??u cho th?y t? l? tr? m?c ch?ng t? k? gia t?ng m?t c¨¢ch ?¨¢ng k?. Th?m ch¨ª c¨® t¨¢c gi? c¨°n g?i ?¨® l¨¤ m?t b?nh d?ch. Ch?ng h?n ? M?, nh?ng n?m 80 c?a th? k? tr??c, ng??i ta th?ng k¨º ???c s? tr? m?c t? k? ch? chi?m t? l? 1/ 2000 tr?. Nh?ng hi?n nay t? l? n¨¤y l¨¤ 2-6 / 1000 tr? (t? 1/500 ??n 1/166 tr?). T?ng 1204%. ??y th?t s? l¨¤ s? gia t?ng qu¨¢ l?n sau 2 th?p k?! Th?ng k¨º c?a Anh c?ng cho th?y t¨¬nh c?nh t??ng t?. Hi?n nay, t? l? m?c ch?ng n¨¤y ? ??t n??c n¨¤y v¨¤o kho?ng 1/150 tr? em. C?ng theo th?ng k¨º c?a M? v? m?t s? d?ng t?t tr? em, th?y r?ng t? l? m?c c?a t? k? th?p h?n so v?i ch?m ph¨¢t tri?n tr¨ª tu? (9,7 tr¨ºn 1000 tr?), nh?ng cao h?n so v?i t? l? m?c c?a b?i n?o (2,8 tr¨ºn 1000), khi?m th¨ªnh (1,1 tr¨ºn 1000) v¨¤ khi?m th? (0,9 tr¨ºn 1000 tr? ? ?? tu?i 3-10 tu?i). 0.9 1.1 2.8 3.4 9.7 Khiem thi khiem thinh bai nao tu ky CPTTT Ty le mac %o 28
- 29. T? l? m?c c?a m?t s? d?ng t?t tr? em (Center of Diseases Control 2003- M?) ? trong n??c c?ng th?y hi?n t??ng ng¨¤y c¨¤ng gia t?ng v? nh?ng tr??ng h?p t? k? m?i. Tr??c kia v¨¤o kho?ng th?p k? 80, c¨°n c¨® nhi?u chuy¨ºn gia cho r?ng ? Vi?t nam kh?ng c¨® tr? b? t? k?. Kh¨¢i ni?m t? k? c¨°n r?t xa l? ??i v?i c¨¢c chuy¨ºn gia y t? n¨®i chung v¨¤ c¨¢c th?y thu?c nhi khoa n¨®i ri¨ºng. Th?m ch¨ª v?n ?? t? k? m?i ch? ???c ??a v¨¤o n?i dung gi?ng d?y c?a tr??ng ??i h?c Y H¨¤ n?i trong v¨¤i n?m tr? l?i ??y. Hi?n nay vi?c tr? t? k? c¨® th? g?p ? b?t k? c? s? y t? hay gi¨¢o d?c n¨¤o l¨¤ m?t th?c t?. Ph¨¢t hi?n s?m t? k? 1. C¨¢c d?u hi?u m¨¤ cha m? c?n ch¨² ? t¨¬m: kh?ng ??nh, r?t d? d¨´ng t?i c¨¢c ph¨°ng kh¨¢m nhi, Ph?c h?i ch?c n?ng. B? c?u h?i n¨¤y c¨® t¨ºn ¡°B?ng k¨º d?u hi?u T? k? ? tr? m?i bi?t ?i¡± (Checklist for Autism in Toddler ¨C CHAT). B? c?u h?i CHAT (g?m 9 d?u hi?u) c¨® t¨ªnh ??c hi?u cao. Ngh?a l¨¤ tr? c¨® nh?ng d?u hi?u n¨¤y th¨¬ nguy c? b? t? k? cao. Nh?ng n¨® l?i c¨® ?? nh?y th?p. Ngh?a l¨¤ n?u tr? b? t? k? nh?, th¨¬ c¨® th? c¨¢c d?u hi?u tr¨ºn s? kh?ng quan s¨¢t th?y; d? b? s¨®t tr? b? nh? ho?c kh?ng ?i?n h¨¬nh. ?? b? sung v¨¤o b? c?u h?i n¨¤y, n?m 2001 Robin, Fein, Barton & 29
- 30. Green ?? b? sung th¨ºm 14 c?u thu?c c¨¢c l?nh v?c r?i lo?n v?n ??ng, quan h? x? h?i, b?t ch??c v¨¤ ??nh h??ng. B? c?u h?i b? sung c¨® t¨ºn l¨¤ MCHAT 2001, ???c d¨´ng ?? s¨¤ng l?c tr? t? k? trong ?? tu?i 18-24 th¨¢ng. Nh? v?y, Tr?c nghi?m s¨¤ng l?c T? k? v?a ph?i d? s? d?ng, th?c hi?n m?t c¨¢ch nhanh ch¨®ng, ??c hi?u, nh?y v¨¤ ?¨¢ng tin c?y. Terylynn Tyrel,Ti?n s? Khoa Gi¨¢o d?c ??c bi?t, ??i h?c John Hopkin, 2006 ?? bi¨ºn so?n ra 9 d?u hi?u d??i ??y t? r?t nhi?u nghi¨ºn c?u kh¨¢c. ??y l¨¤ b? c?u h?i s¨¤ng l?c t? k? ? tr? d??i 18 th¨¢ng, ???c s? d?ng r?ng r?i tr¨ºn th? gi?i: 30