![Historia e Teoris谷 s谷 Evolucionit
Propozimi se nj谷 lloj kafshe mund ta ket谷 prejardhjen nga nj谷 nga kafsh谷 e nj谷 lloji tjet谷r
shkon n谷 koh谷n filozof谷ve grek谷 para-Sokratik谷, si Anaksimandri dhe Empedokli.[10][11] N谷
kund谷rshtim me k谷to pik谷pamje materialiste, Aristoteli i p谷rkufizon t谷 gjitha gj谷rat natyrore,
jo vet谷m ato frymore, si forma t谷 disa ideve t谷 fiksuara natyrore.[12][13] Kjo ishte pjes谷 e
kuptimit t谷 tij teleologjik t谷 natyr谷s n谷 t谷 cil谷n t谷 gjitha gj谷rat kan谷 nj谷 rol t谷 q谷llimt谷 p谷r t谷
luajtur n谷 rendin hyjnor kozmik. Variante t谷 ksaj ideje u b谷n谷 standardi i kuptimit n谷 Mesjet谷
dhe u integruan n谷 m谷simet e t谷 krishter谷ve, por Aristoteli nuk k谷rkonte q谷 kafsh谷t reale t谷
korrespondonin nj谷 p谷r nj谷 me forma metafizike dhe dha holl谷sisht shembuj sesi lloje t谷 reja
t谷 frymor谷ve vinin n谷 jet谷.[14]
N谷 shekullin e 17-t谷 metoda e re e shkenc谷s moderne hodhi posht谷 propozimet e Aristotelit
dhe k谷rkoi shpjegimin e fenomeneve natyrore n谷 lidhje me ligjet e natyr谷s t谷 cilat ishin t谷
nj谷jta p谷r 巽do gj谷 t谷 dukshme dhe nuk kishin nevoj谷 t谷 viheshin n谷 pun谷 nga ndonj谷 rend
hyjnor kozmik. Por ky lloj trajtimi qe i ngadalt谷 p谷r t谷 vendosur rr谷nj谷t n谷 shkencat
biologjike, t谷 cilat ngel谷n bastionet e fundit t谷 tipeve natyrore t谷 fiksuara. John Ray p谷rdori
nj谷 nga termat e p谷rgjithshme t谷 tipeve natyrore t谷 fiksuara, speciet, te kafsh谷t dhe bim谷t,
duke propozuar se 巽do specie p谷rkufizohet nga tiparet q谷 i dallojn谷 nga t谷 tjer谷t dhe q谷
巽ojn谷 te pasardh谷sit.[15] K谷to specie ishin formuar nga Zoti, por me ndryshime t谷 shkaktuara
nga kushtet lokale. Klasifikimi biologjik i prezantuar nga Karl Lineu n谷 1735 i shihte speciet si
t谷 fiksuara sipas nj谷 plani hyjnor.[16]
N谷 1842 arls Darvin shkruajti skic谷n e par谷 t谷 asaj s谷 cil谷s m谷 von谷 u quajt Prejardhja e
llojeve.[17]
Teoria e Evolucionit dhe Teza e Seleksionimit Natyror u trajtuan n谷 m谷nyr谷 t谷 detajuar
nga Charles Dar谷in n谷 librin e tij "Origjina e species" (The Origin of Species), botuar n谷
vitin 1859. N谷 vitet rreth 1930s, seleksionimi natyror i Dar谷init u pasurua me rregullat
e trash谷gimis谷 s谷 Mendelit, duke 巽uar n谷 lindjen e Teoris谷 Sintetike t谷 Evolucionit. sht谷,
pik谷risht, kjo teori ajo q谷 krijoi themelet e biologjis谷 moderne.](https://image.slidesharecdn.com/biologjiaevolucioni-140611092403-phpapp01/85/EVOLUCIONI-NJEREZOR-biologji-10-4-320.jpg)
More Related Content
What's hot (20)
Viewers also liked (6)
Similar to EVOLUCIONI NJEREZOR (biologji 10 ) (20)
EVOLUCIONI NJEREZOR (biologji 10 )
- 1. Tema : EVOLUCIONI Lenda : BIOLOGJI 10 Punoi : KLEA SINANI Pranoi mesuesja : IRENA KONOMI
- 2. Evolucioni Evolucioni 谷sht谷 巽do ndryshim te brezat pasardh谷s n谷 karakteristikat e trash谷gueshme te popullatave. Proceset evolucionare i japin jet谷 diversitetit n谷 巽do nivel t谷 organizimit biologjik, si n谷 specie, organizma individual谷 dhe n谷 molekula si AND-ja dhe proteinat. Jeta n谷 Tok谷 filloi dhe evoluoi nga nj谷 paraardh谷s universal i p谷rbashk谷t rreth 3.7 miliard vjet m谷 par谷. Shfaqja e gjallesave t谷 reja dhe divergjenca e jet谷s mund t谷 d谷shmohen nga nj谷 grup i p谷rbashk谷t i tipareve biokimik谷 dhe morfologjik谷, ose nga sekuenca t谷 p谷rbashk谷ta t谷 AND-s谷. K谷to tipare dhe sekuenca homologe jan谷 m谷 t谷 ngjashme nd谷r speciet t谷 cilat kan谷 nj谷 paraardh谷s m谷 t谷 ri dhe mund t谷 p谷rdoren p谷r t谷 rind谷rtuar historin谷 evolucionare duke u mb谷shtetur n谷 rekordet e fosileve dhe specieve t谷 tanishme. Struktura e sotme e biodiversitetit 谷sht谷 formuar si nga zhdukja, si nga shfaqja e specieve t谷 reja. Carls Darvini qe i pari q谷 formuloi nj谷 argument shkencor p谷r teorin谷 e evolucionit me mekaniz谷m seleksionim natyror. Evolucioni me seleksion natyror 谷sht谷 nj谷 proces q谷 d谷shmohet nga tre fakte p谷r popullatat: 1) m谷 shum谷 pasardh谷s prodhohen sesa mbijetojn谷, 2) tiparet jan谷 t谷 ndryshme p谷r 巽do individ, duke 巽uar n谷 raporte t谷 ndryshme t谷 mbijetes谷s dhe riprodhimit dhe 3) ndryshimet n谷 tipare jan谷 t谷 trash谷gueshme.K谷shtu q谷, kur an谷tar谷t e nj谷 popullate vdesin, ata z谷vend谷sohen nga pasardh谷sit e prind谷rve q谷 p谷rshtat谷n m谷 mir谷 p谷r t谷 mbijetuar dhe riprodhuar n谷 mjedisin n谷 t谷 cilin seleksioni natyror ndodhi. Ky proces krijon dhe ruan tiparet q谷 jan谷 m谷 t谷 p谷rshtatshmet p谷r t谷 kryer funksionet biologjike. Seleksioni natyror 谷sht谷 shkaku i vet谷m i njohur i p谷rshtatjes, por jo i vetmi shkak i evolucionit. T谷 tjer谷, jo-p谷rshtat谷s shkaqe t谷 evolucionit jan谷 mutacioni dhe shmangia gjenetike. N谷 fillim t谷 shekullit t谷 20-t谷, gjenetika u integrua me teorin谷 darviniane t谷 evolucionit me seleksion natyror p谷rmes disiplin谷s s谷 gjenetik谷s s谷 popullatave. R谷nd谷sia e seleksionit natyror si shkak i evolucionit u pranua edhe n谷 deg谷 t谷 tjera t谷 biologjis谷. P谷rve巽 k谷saj, nocione t谷 vjetra t谷 evolucionit, si ortogjeneza dhe "progresi" u b谷n谷 pa vler谷.Shkenc谷tar谷t vazhdojn谷 t谷 studiojn谷 aspekte t谷 ndryshme t谷 evolucionit duke dh谷n谷 dhe testuar hipoteza, nd谷rtuar teori shkencore me an谷 t谷 t谷 dh谷nave v谷hzguese dhe performuar eksperimente n谷 fush谷 dhe n谷 laborator. Biolog谷t pranojn谷 se pasardhja me modifikim 谷sht谷 nj谷 nga faktet m谷 t谷 besueshme n谷 shkenc谷. Zbulimet n谷 biologjin谷 evolucionare kan谷 kryer impakt jo vet谷m n谷 deg谷t tradicionale t谷 biologjis谷, por edhe n谷 disiplina t谷 tjera akademike (p.sh, antropologjia dhe psikologjia) dhe n谷 shoq谷ri.
- 4. Historia e Teoris谷 s谷 Evolucionit Propozimi se nj谷 lloj kafshe mund ta ket谷 prejardhjen nga nj谷 nga kafsh谷 e nj谷 lloji tjet谷r shkon n谷 koh谷n filozof谷ve grek谷 para-Sokratik谷, si Anaksimandri dhe Empedokli.[10][11] N谷 kund谷rshtim me k谷to pik谷pamje materialiste, Aristoteli i p谷rkufizon t谷 gjitha gj谷rat natyrore, jo vet谷m ato frymore, si forma t谷 disa ideve t谷 fiksuara natyrore.[12][13] Kjo ishte pjes谷 e kuptimit t谷 tij teleologjik t谷 natyr谷s n谷 t谷 cil谷n t谷 gjitha gj谷rat kan谷 nj谷 rol t谷 q谷llimt谷 p谷r t谷 luajtur n谷 rendin hyjnor kozmik. Variante t谷 ksaj ideje u b谷n谷 standardi i kuptimit n谷 Mesjet谷 dhe u integruan n谷 m谷simet e t谷 krishter谷ve, por Aristoteli nuk k谷rkonte q谷 kafsh谷t reale t谷 korrespondonin nj谷 p谷r nj谷 me forma metafizike dhe dha holl谷sisht shembuj sesi lloje t谷 reja t谷 frymor谷ve vinin n谷 jet谷.[14] N谷 shekullin e 17-t谷 metoda e re e shkenc谷s moderne hodhi posht谷 propozimet e Aristotelit dhe k谷rkoi shpjegimin e fenomeneve natyrore n谷 lidhje me ligjet e natyr谷s t谷 cilat ishin t谷 nj谷jta p谷r 巽do gj谷 t谷 dukshme dhe nuk kishin nevoj谷 t谷 viheshin n谷 pun谷 nga ndonj谷 rend hyjnor kozmik. Por ky lloj trajtimi qe i ngadalt谷 p谷r t谷 vendosur rr谷nj谷t n谷 shkencat biologjike, t谷 cilat ngel谷n bastionet e fundit t谷 tipeve natyrore t谷 fiksuara. John Ray p谷rdori nj谷 nga termat e p谷rgjithshme t谷 tipeve natyrore t谷 fiksuara, speciet, te kafsh谷t dhe bim谷t, duke propozuar se 巽do specie p谷rkufizohet nga tiparet q谷 i dallojn谷 nga t谷 tjer谷t dhe q谷 巽ojn谷 te pasardh谷sit.[15] K谷to specie ishin formuar nga Zoti, por me ndryshime t谷 shkaktuara nga kushtet lokale. Klasifikimi biologjik i prezantuar nga Karl Lineu n谷 1735 i shihte speciet si t谷 fiksuara sipas nj谷 plani hyjnor.[16] N谷 1842 arls Darvin shkruajti skic谷n e par谷 t谷 asaj s谷 cil谷s m谷 von谷 u quajt Prejardhja e llojeve.[17] Teoria e Evolucionit dhe Teza e Seleksionimit Natyror u trajtuan n谷 m谷nyr谷 t谷 detajuar nga Charles Dar谷in n谷 librin e tij "Origjina e species" (The Origin of Species), botuar n谷 vitin 1859. N谷 vitet rreth 1930s, seleksionimi natyror i Dar谷init u pasurua me rregullat e trash谷gimis谷 s谷 Mendelit, duke 巽uar n谷 lindjen e Teoris谷 Sintetike t谷 Evolucionit. sht谷, pik谷risht, kjo teori ajo q谷 krijoi themelet e biologjis谷 moderne.
- 5. N谷 vitin 1859, Charles Dar谷in dhe Alfred Russel 谷allace, do t谷 paraqisnin para shoqat谷s Linneus t谷 Londr谷s, dy punime p谷r Teorin谷 e Evolucionit dhe seleksionin natyror. T谷 dy punimet t谷rhoq谷n shum谷 pak v谷mendje, n谷 kontrast me v谷mendjen q谷 t谷rhoqi nj谷 vit m谷 von谷 botimi i "Origjin谷s s谷 Species" s谷 Dar谷init. Gradualizmi dhe seleksioni natyror, dy nga tezat e Teoris谷 s谷 Evolucionit, u prit谷n fillimisht me rezistenc谷 t谷 madhe. P谷rfaq谷suesit e Lamarkizmit do t谷 argumentonin se, psh, rosat e kishin fituar l谷kur谷n notuese n谷p谷rmjet p谷rpjekjeve t谷 tyre t谷 vazhdueshme p谷r t谷 notuar dhe jo n谷p谷rmjet seleksionimit natyror t谷 rosave me l谷kure midis gishtave. Duke qen谷 se eksperimentet nuk arrit谷n kurr谷 t谷 mb谷shtesin teorin谷 lamarkiste, kjo, ju dor谷zua Teoris谷 s谷 Evolucionit. Dar谷ini, nga ana e tij, nuk arriti t谷 shpjegonte mekanizmin e trash谷gimis谷 s谷 tipareve nga brezi n谷 brez, dhe p谷rse variantet e ndryshme t谷 k谷tyre tipareve nuk p谷rziheshin gjat谷 procesit t谷 trash谷gimis谷. K谷t谷 mekaniz谷m do ta shpjegonte, n谷 vitin 1865, Gregor Mendel, k谷rkimet e t谷 cilit v谷rtetonin, se tiparet trash谷gohen sipas nj谷 ligj谷sie t谷 mir谷p谷rcaktuar.Rizbulimi i vepr谷s s谷 Mendelit n谷 1900, do t谷 巽onte n谷 ndarjen e gjenetist谷ve dhe biostaticien谷ve n谷 dy grupe ; nj谷ri mb谷shteste modelin dar谷inian t谷 evolucionit, tjetri at谷 mendelian. Polemika do t谷 mbyllej n谷 vitet 1930, nga biolog谷t rreth Ronald Fischer, t谷 cil谷t, duke i kombinuar t谷 dy modelet, seleksionin natyror dar谷inian me rregullat mendeliane t谷 trash谷gimis谷, 巽uan n谷 lindjen e Teoris谷 Sintetike t谷 Evolucionit, t谷 njohur ndryshe edhe si Neodar谷iniz谷m. Teoria Sintetike e p谷rkufizon evolucionin si ndryshueshm谷ria n谷 koh谷 e shpesht谷sis谷/frekuenc谷s relative t谷 aleleve (frekuenca alelike) n谷 nj谷 popullat谷.Me zbulimin e materialit gjenetik, ADNs谷, prej Os谷ald Avery n谷 1944 dhe, me deshifrimin e struktur谷s s谷 ADNs谷 nga James 谷atson dhe Francis Crick, n谷 1953, u arrit, p谷rfundimisht, t谷 identifikohej baza fizike e trash谷gimis谷. Q谷 prej k谷tij momenti, Gjenetika dhe Biologjia Molekulare jan谷 shnd谷rruar n谷 dy shtylla t谷 r谷nd谷sishme t谷 Biologjis谷 s谷 Evolucionit.
- 6. Trash谷gimia Evolucioni n谷 organizma t谷 ndrysh谷m ndodh me ane t谷 ndryshimeve t谷 ve巽anta q谷 njihen si tipare, ose ve巽ori - q谷 jan谷 karakteristike p谷r nj谷 organiz谷m. Si shembuj mund t谷 p谷rmendim ngjyr谷n e syve, nj谷 tipar i trash谷guar nga njeri prej prind谷rve t谷 individit. Karakteristikat e trash谷guara kontrollohen nga gjenet dhe t谷r谷sia e gjeneve n谷 gjenomin e nj谷 organizmi quhet gjenotipi i organizmit.Nd谷rkohe, t谷r谷sia e tipareve t谷 vezhgueshme n谷 struktur谷n dhe sjelljen e organizmit, quhet fenotipi i organizmit dhe vjen si rezultat i marr谷dh谷nies s谷 gjenotipit me ambientin rrethues. P谷r k谷t谷 arsye jo t谷 tera pjes谷t e fenotipit jan谷 t谷 trash谷gueshme. Si shembull mund t谷 p谷rmendim nxirjen nga rrezet e diellit ; ajo 谷sht谷 rrjedhoje e gjenotipit t谷 organizmit n谷 marr谷dh谷nie me rrezet e diellit dhe l谷kura e nxire nga dielli nuk 谷sht谷 nj谷 karakteristike e cila trash谷gohet tek pasardh谷sit. Por ama persona t谷 ndrysh谷m kan谷 reagime t谷 ndryshme ndaj rrezeve t谷 diellit dhe kjo ndodh sepse ata kan谷 ndryshime n谷 gjenotipet p谷rkat谷se. K谷tu mund t谷 p谷rmendim albinizmin i cili 谷sht谷 nj谷 karakteristike e trash谷gueshme dhe si efekt i tij 谷sht谷 pamund谷sia e l谷kur谷s p谷r t'u nxirre nga rrezet e diellit dhe djegia nga dielli.Karakteristikat e trash谷gueshme kalohen nga nj谷 brez tek tjetri me an谷n e ADN, nj谷 molekule e afte t谷 enkodoj谷 informacion gjenetik. N谷 vetvete ADN 谷sht谷 nj谷 polimer i p谷rb谷re nga kat谷r nukleobaza. Sekuenca e k谷tyre nukleobazave, ose shkurt bazave, p谷rcakton informacionin gjenetik, n谷 analogji me shkronjat n谷 tekstin e nj谷 libri apo bit谷ve n谷 programin e nj谷 kompjuteri. Ato pjes谷 t谷 ADN q谷 p谷rcaktojn谷 nj谷 nj谷si t谷 vetme funksionimi, quhen gjene. Gjene t谷 ndryshme kan谷 sekuenca t谷 ndryshme bazash. Brenda qeliz谷s k谷ta zinxhir谷 bazash ADN-je nd谷rthuren me proteina dhe formojn谷 struktura t谷 p谷rqendruara q谷 quhen kromozome dhe zona t谷 ve巽anta t谷 kromozomit quhen lokuse. N谷se sekuenca e ADN n谷p谷r k谷to lokuse 谷sht谷 e ndryshme nga nj谷 individ tek tjetri, k谷to variante t谷 ndryshme te s谷 nj谷jt谷s gj谷 quhen alele. Sekuencat e ADN mund t谷 ndryshojn谷 n谷p谷rmjet mutacioneve duke krijuar n谷 k谷t谷 m谷nyre alele t谷 reja. N谷 rast s谷 mutacioni ndodh brenda nj谷 gjeni, aleli i ri q谷 krijohet mund t谷 ndikoj谷 n谷 karakteristiken e organizmit p谷r t谷 cil谷n 谷sht谷 p谷rgjegj谷s ky gjen, duke 巽uar m谷 pas n谷 ndryshim t谷 fenotipit t谷 organizmit. Por sidoqoft谷, kjo gj谷 nuk 谷sht谷 e v谷rtete p谷r t谷 gjitha rastet.
- 7. Ndryshueshm谷ria ose Variacioni Tek nj谷 organiz谷m, fenotipi i tij 谷sht谷 rezultat i gjenotipit t谷 tij dhe i ndikimit t谷 ambientit ku jeton. Nj谷 pjes谷 e mir谷 e ndryshimeve n谷 fenotipet e nj谷 popullat谷 vjen si rezultat ndryshimeve n谷 gjenotipet e tyre. Evolucioni nuk 谷sht谷 gj谷 tjet谷r ve巽se ndryshimet me kalimin e koh谷s n谷 diapazonin gjenetik. Frekuenca e shfaqjes s谷 nj谷 aleleje t谷 caktuar do t谷 luhatet duke u bere m谷 e shpesht谷 apo m谷 e rrall谷 p谷rkundrejt formave t谷 tjera t谷 po t谷 nj谷jtit gjen. Forcat evolutive sjellin n谷 k谷to ndryshime si n谷 nj谷rin drejtim ashtu edhe n谷 tjetrin. Ndryshueshm谷ria zhduket kur nj谷 alele arrin piken e stabilitetit, apo t谷 fiksimit - rasti kur ose zhduket fare nga popullata, ose z谷vend谷son komplet nj谷 alele t谷 paraardh谷sve. K谷to ndryshime, q谷 njihen dhe me emrin variacione, jan谷 rezultat i mutacioneve n谷 materialin gjenetik, migrimet apo shtegtimet e popullatave (migrim gjenesh) si dhe shkartisjes (p谷rzierjes) s谷 gjeneve n谷p谷rmjet riprodhimit seksual. Variacionet lindin dhe nga shk谷mbimi i gjeneve midis specieve t谷 ndryshme ; shembull mund t谷 japim transferimin horizontal t谷 gjeneve tek bakteriet apo hibridizimin tek bim谷t. Megjith谷se variacionet e pareshtura t谷 shfaqura n谷 k谷to m谷nyra, pjesa m谷 e madhe e gjenomit t谷 nj谷 specie 谷sht谷 identike n谷 t谷 tere individ谷t e k谷saj specie. Por sidoqoft谷, edhe ndryshime t谷 vogla t谷 n谷 gjenotip mund t谷 巽ojn谷 n谷 ndryshime t谷 theksuara n谷 fenotip : shimpanzet谷 dhe njer谷zit ndryshojn谷 vet谷m me rreth 5 % n谷 gjenomet e njeri tjetrit.
- 8. Mutaconet jan谷 ndryshime te ADN-se,q谷 sjellin ndryshimin e alelit recesiv n谷 dominant ose anasjelltas. Mutacionet ndodhin 1/1000 raste ose 1/100 000 raste. Mutacioni 谷sht谷 pak i ndjesh谷m n谷 popullat谷, pra ne ate brez nuk kemi shume ndryshim n谷 fillim. Por me kalimin e koh谷s, duke kaluar n谷 disa brezni b谷het me i ndjesh谷m dhe behet baz谷 per evolim. Mutacionet e rast谷sishme ndodhin papushim n谷 gjenomet e organizmave t谷 gjall谷. K谷to mutacione krijojn谷 variacione gjenetike. Mutacionet jan谷 ndryshimet n谷 sekuencat e ADN s谷 gjenomit dhe shkaktohen nga rrezatimi, viruset, transpozonet dhe kimikatet mutagjene, si dhe nga gabimet gjat谷 meioz谷s dhe replikimit t谷 ADN. K谷to mutacione p谷rfshijn谷 disa lloje t谷 ndryshme ndryshimesh ne sekuncat e ADN dhe ose mund t谷 jen谷 pa efekt, ose t谷 prodhojn谷 nj谷 gjen, ose e ndalojn谷 gjenin t谷 funksionoj谷. Studimet n谷 nje lloj mize, Drosophila melanogaster, sugjerojn谷 se n谷se nj谷 mutacion ndryshon nje protein谷 q谷 prodhohet nga ndonj谷 gjen, ky ndryshim ka shum谷 mundesi t谷 jet谷 i d谷msh谷m. Rreth 70% e ketyre mutacioneve kan谷 efekt t谷 d谷msh谷m, pjesa tjet谷r jan谷 neutrale ose me dobi t谷 ulta. P谷r shkak t谷 ketyre efekteve d谷mtues q谷 mund t谷 ndodhin n谷 qeliz谷, organizmat kan谷 evoluar mekanizma per eliminimin e mutacioneve, ku permendet riparimi i ADN. Si rrjedhoj谷 mund t谷 themi se ekziston nj谷 raport optimal p谷r sasin谷 e mutacioneve, midis kostove t谷 nj谷 sasie t谷 madhe mutacionesh (si psh mutacionet eliminuese), dhe kostove metabolike t谷 sistemeve t谷 vet谷 organizmit p谷r t谷 ulur sasin谷 e mutacioneve (si psh enzimatp谷r riparimin e ADN). Viruset q谷 p谷rdorin ARN si material gjenetik kan谷 ndryshim t谷 lart谷 mutacionesh, gj谷 q谷 mund t谷 jete shum谷 e dobishme sepse keta virus do t谷 evolojn谷 shpejt dhe n谷 m谷nyr谷 konstante, duke iu shmangur k谷shtu p谷rgjigjeve mbrojt谷se, sic 谷sht谷 sistemi imunitar i njeriut. Mutacionet mund t谷 p谷rfshijn谷 duplikme t谷 pjes谷ve t谷 m谷dha n谷 nj谷 kromozom (zakonisht me an谷 t谷 rikombinimit gjenetik), q谷 sjell n谷 k谷t谷 rast kopje shtes谷 t谷 gjenit n谷 gjenom. Kopjet sht谷se t谷 gjeneve jan谷 nj谷 burim kryesor i materialit baz谷 p谷r evolimin e gjeneve t谷 reja. Kjo gj谷 谷sht谷 e r谷nd谷sishme sepse shumica e gjeneve t谷 reja evolojn谷 brenda t谷 nj谷jt谷s familje gjenetike nga gjene ekzistues, t谷 cil谷t kan谷 paraardh谷s t谷 p谷rbashk谷t. Psh, syri i njeriut p谷rdor kat谷r gjene p谷r nd谷rtimin e strukturave q谷 ndjejn谷 drit谷n: tre p谷r ngjyrat dhe nj谷 p谷r shikimin nat谷n; te kat谷r k谷ta gjne jan谷 rrjedhoj谷 e nj谷 gjeni t谷 vet谷m paraardh谷s. Gjene t谷 reja mund t谷 lindin nga gjene paraardh谷s kur kopjet shtes谷 t谷 k谷tij t谷 fundit ndryshojn谷 nga mutacionet dhe fitojn谷 funksione t谷 reja. Ky proces 谷sht谷 m谷 i thjesht谷 kur gjeni 谷sht谷 i duplikuar sepse 谷sht谷 rritur redundanca, apo besnikeria, e sistemit; nj谷 gjen nga duplikata fiton funksionin e ri nd谷rkoh谷 q谷 kopja tjet谷r vazhdon t谷 kryej谷 funksionin fillestar. Disa lloje t谷 tjera mutacionesh mund edhe t谷 krijojn谷 gjene krejt谷sisht t谷 reja nga pjes谷 ADN q谷 m谷 par谷 kan谷 qen谷 t谷 pa-koduara. Krijimi i gjeneve t谷 reja mund t谷 perfshij谷 edhe pjes谷 t谷 vogla t谷 disa gjeneve nj谷her谷sh gjat谷 duplikimit, k谷to fragmente gjenesh rikombinohen p谷r formimin e funksioneve t谷 reja. Ndryshimet n谷 numrin e kromozomeve mund t谷 p谷rfshijn谷 mutacione edhe m谷 t谷 medha, ku segmentet e ADN brenda kromozomit ndahen dhe m谷 pas ri-rregullohen. Psh, dy kromozome n谷 gjenusin Homo jan谷 shkrir谷, (procesi i fuzionit t谷 gjeneve) n谷 nj谷 dhe kan谷 prodhuar kromozomin njer谷zor 2; ky fuzion nuk ka ndodhur n谷 linjat gjenetike t谷 majmun谷ve t谷 tjer谷, ata akoma i kan谷 keta kromozome t谷 ndar谷. N谷 evolucion, roli m谷 i r谷nd谷sish谷m i ketij riorganizimi t谷 kromozomeve 谷sht谷 q谷 t谷 rris谷 divergjenc谷n e nj谷 popullate drejt specieve t谷 reja, duke ulur mund谷sin谷 e k谷tyre popullatave t谷 ndryshme q谷 t谷 japin pasardh谷s me nj谷ra tjetr谷n. N谷 ket谷 menyr谷 do t谷 ruhen t谷 paprekura ndryshimet gjenetike midis k谷tyre popullatave.
- 9. Ilustrim i duplikimit te gjeneve, nje nga llojet e mutacioneve gjenetike.
- 10. Mekanizmat e evolucionit Mekanizmat kryesore qe perbejne evolucuionin jane dy: seleksionimi natyror dhe shmangia gjenetike. Seleksionimi natyror 谷sht谷 procesi gjate te cilit favorizohen gjenet qe ndihmojne me mire ne mbijetesen dhe riprodhimin e organizmit. Shmangia gjenetike 谷sht谷 谷sht谷 ndryshimi i rastesishem ne frekuencen, apo shp谷sht谷sine, e shfaqjes se aleleve. Kjo gje shkaktohet nga rikombinimet gjate riprodhimit te gjeneve ne nje gjenerate (brezni) te caktuar. Rendesia relative e seleksionimit natyror dhe shmangies gjenetike te nje popullate varet nga rigoroziteti i zgjedhjeve dhe madhesia e vete popullates, ose ndryshe numri i individeve qe jane ne gjendje te prodhojne pasardhes ne kete popullate. Seleksionimi natyor 谷sht谷 kryesisht dominant ne popullata te medha, nderkohe qe ne popullata te vogla rol kryesor luan shmangia gjenetike. Dominanca e shmangies gjenetike ne popullata te vogla mund te coje madje dhe ne shfaqjen e mutacioneve te demshme. Kjo 谷sht谷 arsyeja qe ndryshimet ne madhesine e popullates mund te influencojne mjaft ne rrugen e ndjekur nga evolucioni. Shtrengimet e popullates, gjate te cilave madhesia e popullates zvogelohet ne menyre te perkohshme duke humbur keshtu variacionin gjenetik, cojne drejt nje popullate me uniforme.
- 11. Evolucioni i jetes Ndonese ende nuk ka nje siguri te plote lidhur me si filloi jeta, praktikisht 谷sht谷 pranuar se organizmat e pare qe jane shfaqur ne Toke kane qene prokariotet ne nje kohe prej afersisht 3-4 miliard vjet me pare. Gjate nje periudhe pasuese prej disa miliard vjetesh nuk ka patur ndryshime te dukshme ne keta organizma, morfologjike apo organizative ne qelize. Eukariotet sollen ndryshimin tjeter masiv ne strukturen e qelizes. Keto ndryshime erdhen si rezultat i rrethimit te bakterieve te lashta prej paraardhesve te qelizave eukariote, ne nje proces bashkepunues ne grup qe quhet endosimbioze. Bakteriet e rrethuara dhe qelizat primordiale eukariote iu nenshtruan me pas nje evolucioni te perbashket, nje ko-evolucioni, gjate te cilit bakteriet evoluan ose ne mitokondri, ose nehidrogjenozom, ende 谷sht谷 e paqarte. Me nje rrethim te dyte te ngjashem por te pavarur prej te parit, ku moren pjese organizma me karakteristike cianobakteriale, u formuan kloroplastet e algave dhe bimeve. Eshte ende e panjohur se kur u shfaqen per here te pare qelizateukariote, sidoqofte jane shfaqur diku rreth periudhes 1.6 - 2.7 miliard vjet me pare. Historia e jetes me pas ishte nje perzierje e eukarioteve nje qelizore, prokarioteve dhe arkeave, deri perafersisht 610 milion vjet me pare kur filluan te shfaqen organizmat e pare shumeqelizore neper oqeanet e periudhes Ediakaran. Evolucioni i formave shumeqelizore ka ndodhur ne ngjarje te pavarura nga njera tjetra, ne organizma shume te ndryshem nga njera tjetra si psh sfungjeret, algat kafe, cianobakteret, myksobakteret. Menjehere pas shfaqjes se ketyre organizmave te pare shumeqelizore, linden nje sasi shume e madhe organizmash biologjike, brenda nje harku kohor prej 10 milion vjetesh, ne nje ngjarje qe 谷sht谷 quajtur Shperthimi Kambrian. Ne kete periudhe jane shfaqur ne shtresat fosile shume lloje te kafsheve moderne, si dhe gjithashtu specie unike qe me vone u zhduken. Jane propozuar disa shpjegime lidhur me cfare solli ne Shperthimin e Kambrianit, njri prej tyre dhe varianti i grumbullimit te oksigjenit ne atmosfere prej fotosintezes. Diku rreth 500 milion vjet me pare, toka e thate u pushtua prej bimeve dhe kerpudhave te ndryshme, dhe shume shpejt u mbushen edhe me artropode dhe lloje te tjera kafshesh. Nder organizmat me te suksesshem ishin insektet dhe edhe sot perbejne grupin me te madh te specieve ne Toke. Amfibet u shfaqen per here te pare rreth 300 milion vjet me pare duke u pasuar menjehere nga amniotet e para. Gjitar谷t filluan ne shfaqen rreth 200 milion vjet me pare dhe zogjt谷 rreth 100 milion vjet me pare, te dy nga paraardhes te grupit tezvarranik谷ve. Sidoqofte, me gjithe kete evolucion te ketyre kafsheve te medha, vazhdojne te jene shume te suksesshem dhe dominojne Token organizma te vegjel shume te ngjashem me ata qe u shfaqen fillimisht ne stadet e para te ketij procesi. Pjesa me e madhe e biomases perkatese dhe sasise se specieve perbehet nga prokariotet.