Ajri
- 1. Ajri 1 Cil谷sia e ajrit Ideja kryesore Cil谷sia e ajrit 谷sht谷 e r谷nd谷sishme p谷r sh谷ndetin e njeriut Koha 23 or谷 m谷simi Periudha N谷 巽do periudh谷 t谷 vitit (periudha t谷 vler谷sohet nga m谷suesi) Vendi Klasa Materialet Postera dhe koleksioni i filmave i paket谷s s谷 gjelb谷r L谷nda Kimi, biologji, fizik谷, mbrojtja e mjedisit Q谷llimi T谷 jepet informacion p谷r metodat praktike p谷r p谷rmir谷simin e cil谷sis谷 s谷 ajrit Metodat Leksion, diskutim, mbledhje idesh, prezantim videoklipesh Hyrje Ajri 谷sht谷 nj谷 p谷rzierje gazesh t谷 azotit (78%), oksigjenit (21%), dioksidit t谷 karbonit (CO2) dhe 1% t谷 disa gazeve inerte. Ai, gjithashtu, p谷rmban avuj uji n谷 sasi t谷 ndryshme, si dhe nj谷 num谷r substancash t谷 d谷mshme. Substancat e d谷mshme p谷rfshijn谷 ndot谷sit natyral谷, si pluhuri dhe hiri vullkanik, dhe ndot谷sit tjer谷 si rezultat i veprimtaris谷 s谷 njeriut. T谷 gjith谷ve u 谷sht谷 e njohur q谷 ajri i past谷r 谷sht谷 kusht themelor p谷r t谷 g谷zuar nj谷 sh谷ndet t谷 mir谷. Por ne e p谷rqendrojm谷 v谷mendjen ton谷 m谷 tep谷r n谷 cil谷sin谷 e ajrit jasht谷 mjediseve t谷 mbyllura (ajri i jasht谷m), duke harruar, apo mos p谷rfillur cil谷sin谷 e ajrit brenda mjediseve t谷 mbyllura (ajri i brendsh谷m). Shkenc谷tar谷t sot vler谷sojn谷 q谷 ajri i mjediseve t谷 brendshme shpesh mund t谷 jet谷 m谷 i ndotur sesa ajri i jasht谷m, madje, sidomos n谷 qytetet e m谷dha industriale. Duke ditur q谷 koh谷n m谷 t谷 madhe njer谷zit e kalojn谷 n谷 mjedise t谷 mbyllura, ky fakt merr r谷nd谷si t谷 ve巽ant谷. Ajri i past谷r ka nj谷 r谷nd谷si t谷 madhe ve巽an谷risht p谷r f谷mij谷t, pasi ata thithin nj谷 v谷llim m谷 t谷 madh ajri, n谷 krahasim me p谷rmasat e trupit, sesa t谷 rriturit. Kjo tregon se ata rrezikohen m谷 shum谷 se t谷 rriturit nga rritja e p谷rqendrimit t谷 ndot谷sve n谷 aj谷r. Cil谷sia e ajrit 13
- 2. 1 Ajri 1 Veprimtarit谷 Filloni duke i pyetur nx谷n谷sit: sa gjat谷 mund t谷 jetoj谷 njeriu pa marr谷 frym谷? K谷rkojuni disa nx谷n谷sve q谷 d谷shirojn谷 t谷 dalin vullnetar谷, t谷 mbajn谷 frym谷n p谷r 30 sekonda. Pastaj i lini ata ti shpjegojn谷 nx谷n谷sve se si ndihen m谷 pas. Tregojuni nx谷n谷sve p谷r gazet, prej t谷 cil谷ve p谷rb谷het ajri. Kujtojuni atyre se p谷rb谷rja 2 e ajrit ndryshon gjat谷 procesit t谷 frym谷marrjes, pasi niveli i oksigjenit zvog谷lohet, kurse ai i dioksidit t谷 karbonit rritet. P谷rb谷rjen e ajrit nuk e ndryshon vet谷m frym谷marrja, por edhe shum谷 veprimtari t谷 tjera. Aktivitetet njer谷zore, p谷r shembull, mund t谷 巽ojn谷 n谷 shkarkimin e substancave t谷 ndryshme kimike n谷 atmosfer谷. Do t谷 gjeni m谷 shum谷 informacion n谷 kreun Ajri n谷 kompakt disk (CD). Ndotja e ajrit t谷 jasht谷m Shpjegojini nx谷n谷sve q谷 kur dielli ndri巽on, gazet q谷 1 nxjerrin makinat, si oksidet e azotit (NOx) dhe p谷rb谷r谷sit organik谷 t谷 avulluesh谷m, bashkohen dhe formojn谷 ozonin n谷 shtresat e ulta t谷 atmosfer谷s. Oksigjeni nascent (O) kur bashkohet me oksigjenin molekular (O2) krijojn谷 ozonin (O3) n谷 pjes谷n e poshtme t谷 stratosfer谷s si pjes谷 e atmosfer谷s. Toka ka nevoj谷 p谷r ozonin, por n谷 shtresat e sip谷rme t谷 atmosfer谷s s谷 saj, nd谷rsa, n谷 lart谷si t谷 ul谷ta ndikimi i tij 谷sht谷 jasht谷zakonisht i d谷msh谷m. Ky ndikim 谷sht谷 quajtur smogu i ver谷s (pasi n谷 ver谷 dielli ndri巽on m谷 shum谷). Vet谷m n谷 Europ谷, nga ky ndikim jan谷 prekur m谷 shum谷 se 100 milion njer谷z. Smogu i dimrit krijohet, kur ndot谷sit e ajrit si巽 jan谷 dioksidi i squfurit (SO2), oskidet e azotit (NOx), si dhe kur grimcat vijn谷 n谷 kontakt me masat e ftohta t谷 ajrit q谷 q谷ndrojn谷 pezull mbi qytete. Ndotjet m谷 t谷 m谷dha shkaktohen n谷 mjediset urbane, n谷 t谷 cilat jetojn谷 sot dy t谷 tretat e europian谷ve. Smoget e m谷dha t谷 dimrit shkaktojn谷 vazhdimisht d谷mtime t谷 sh谷ndetit n谷 disa zona t谷 Europ谷s Qendrore dhe Lindore, si n谷 zona me dend谷si t谷 lart谷 t谷 popullsis谷: n谷 Republik谷n eke, n谷 Gjermani dhe n谷 Poloni. Burimet kryesore t谷 k谷saj ndotjeje jan谷 proceset e djegies, t谷 cilat kan谷 t谷 b谷jn谷 me ngrohjen, industrin谷 dhe me prodhimin e energjis谷. Paraqitni p谷rpara nx谷n谷sve filmin me titull: Ajri. 2 Organizoni nj谷 diskutim p谷r shkaktar谷t e smogut: (procesi i djegies s谷 karburanteve, 3 transporti, ngroh谷sit e sht谷pive, industria, prodhimi i energjis谷). P谷rdorni informacionin shtes谷, q谷 gjendet n谷 tekst, me titull Burimet e Ndotjes s谷 Ajrit n谷 faqen 16. Shfaqni p谷rpara nx谷n谷sve videoklipin me titull Si t谷 mbajm谷 ajrin e past谷r, 4 i cili tregon vet谷m nj谷 mund谷si p谷r t谷 mbajtur ajrin e past谷r. K谷rkojuni atyre t谷 sjellin m谷 shum谷 shembuj. Shpjegoni q谷 ndotja e ajrit n谷 vendin ton谷 谷sht谷, kryesisht, 5 rezultat i djegies s谷 karburanteve fosile (qymyri, nafta, gazi natyror) nga mjetet e transportit dhe nga stabilimentet e prodhimit t谷 energjis谷. P谷r t谷 zvog谷luar k谷t谷 ndotje, edhe qeveria e Kosov谷s ka miratuar akte ligjore strikte dhe kufizime t谷 rrepta p谷r ndot谷sit e ajrit. Gjithashtu parashikohen masa p谷r informimin e rregullt dhe t谷 vazhduesh谷m t谷 popullat谷s p谷r standardet strikte dhe p谷r kushtet q谷 duhet t谷 plot谷sojn谷 nd谷rmarrjet e sektorit t谷 industris谷 dhe ato t谷 energjetik谷s n谷 p谷rdorimin e teknologjive t谷 reja dhe ekologjikisht t谷 pastra. 14 Cil谷sia e ajrit
- 3. Ndotja e ajrit t谷 brendsh谷m 1 2 Shpjegojuni nx谷n谷sve q谷 shum谷 materiale lirojn谷 gaze dhe grimca t谷 d谷mshme. Tymi i duhanit 谷sht谷, ndoshta, shkaktari m谷 i njohur i ndotjes s谷 ajrit n谷 mjediset e brendshme. Tem谷 p谷r diskutim: Cilat materiale dhe veprimtari mund t谷 shkaktojn谷 ndotjen e ajrit n谷 nj谷 dhom谷 t谷 mbyllur? (produkte t谷 ndryshme, q谷 p谷rdoren p谷r pastrim, materiale Ajri 1 nd谷rtimi, boj谷ra, tret谷sa dhe hollues, parfume dhe artikuj kozmetik谷, kimikate q谷 p谷rdoren n谷 pajisje p谷r printime dhe kopjime, materiale t谷 ndryshme sintetike, pajisjet laboratorike, reagent谷 kimik谷, materiale p谷r vizatim, pikturim, skicime, projektime etj). Shkruani p谷rgjigjet n谷 tabel谷. Tem谷 p谷r diskutim: Cilat jan谷 ndikimet e mundshme, n谷se ne ekspozohemi 3 vazhdimisht ndaj ndikimit k谷tyre kimikateve? (probleme n谷 sistemin e frym谷marrjes, ndjeshm谷ri e lart谷 ose reaksione alergjike, reaksione neuro-toksike, dob谷sim i sistemit imunitar). Shkruani p谷rgjigjet n谷 tabel谷. Tregojuni nx谷n谷sve disa prej ndot谷sve t谷 ajrit, q谷 jan谷 m谷 pak t谷 njohur, si formaldehidi, 4 radoni, asbesti dhe fushat elektromagnetike. Referojuni tekstit p谷r substancat e rrezikshme n谷 faqen 17. Si mund ta kap谷rcejm谷 problemin? Organizoni nj谷 diskutim, p谷r t谷 shprehur lirsh谷m mendimet se si mund t谷 zvog谷lohen 1 rreziqet ndaj sh谷ndetit nga ndotja e ajrit (duke p谷rdorur materiale sa m谷 natyrore n谷 sht谷pi, duke forcuar kontrollin ndaj ndotjes s谷 ajrit, duke informuar rregullisht qytetar谷t, duke ajrosur vazhdimisht mjediset e mbyllura). Shkruani p谷rgjigjet n谷 tabel谷. Regjistro n谷 sht谷pi shembuj t谷 ndotjes s谷 ajrit t谷 brendsh谷m. Diskuto me nx谷n谷sit n谷 klas谷 p谷r format e zvog谷limit ose t谷 shmangies s谷 ndotjes 2 Ajri i klas谷s. Si ndotet dhe si duhet t谷 shmangim ndotjen e tij. 3 Ecuria Nxitni nx谷n谷sit p谷r t谷 diskutuar n谷 familjet e tyre se 巽ka kan谷 m谷suar p谷r cil谷sin谷 e ajrit n谷 mjediset e brendshme. K谷rkojuni atyre t谷 p谷rgatisin nj谷 list谷 t谷 m谷nyrave dhe t谷 mjeteve q谷 sh谷rbejn谷 p谷r p谷rmir谷simin e cil谷sis谷 s谷 ajrit dhe zvog谷limin e rrezikimit t谷 sh谷ndetit t谷 tyre. Cilat prej k谷tyre veprimeve mund t谷 kryhen dhe t谷 zbatohen edhe n谷 klas谷? Shkruani propozimet m谷 t谷 mira n谷 d谷rras谷n e zez谷. Zgjidhni propozimin m谷 t谷 mir谷, shkruajeni n谷 nj谷 let谷r t谷 madhe, vendosini nj谷 shenj谷 t谷 caktuar, q谷 ka lidhje me ajrin, dhe vareni n谷 murin e klas谷s. Cil谷sia e ajrit 15
- 4. 1 Ajri Burimet e ndotjes s谷 ajrit Ndotja e ajrit n谷 zonat urbane Zonat urbane jan谷 duke u rritur n谷 mbar谷 bot谷n, e bashk谷 me to, edhe nivelet e ndotjes s谷 ajrit t谷 tyre. P谷r shembull, Europa 谷sht谷 kontinenti m谷 i urbanizuar m谷 shum谷 se 70 p谷r qind e banor谷ve t谷 saj jetojn谷 n谷 zona urbane, n谷 Kosov谷 afro 50% e qytetar谷ve jetojn谷 n谷p谷r qytete. P谷r shkak t谷 migrimit t谷 migrimit t谷 pakontrolluar t谷 banor谷ve fshat-qytet, jan谷 krijuar para lagje t谷 egra dhe pa infrastruktur谷 t谷 nevojshme. Kjo ka ndikuar shum谷 n谷 shtimin e problemeve mjedisore n谷 p谷rgjith谷si dhe ndotjes s谷 ajrit n谷 ve巽anti. Rrug谷t e paasfaltuara, shfryt谷zimi i l谷nd谷ve t谷 ngurta p谷r ngrohje etj., kan谷 shtuar duksh谷m problemet mjedisore. Ndotja e ajrit nga qarkullimi i makinave Dukurit谷 q谷 lidhen me smogun me p谷rq谷ndrime mesatare t谷 elementeve t谷 d谷mshme si plumbi, benzeni, benzopireni si dhe grimcat e imta jan谷 rezultat i shkarkimeve t谷 transportit rrugor . Transporti rrugor shkakton, gjithashtu, m谷 shum谷 se gjysm谷n e shkarkimeve t谷 NOx dhe 35 p谷r qind t谷 shkarkimeve organike t谷 avullueshme. N谷 Kosov谷, numri m谷 i madh i makinave si karburant p谷rdorin naft谷n. Gjithashtu shumica prej tyre jan谷 m谷 t谷 vjetra se dhjet谷 vjet. Ato lirojn谷 sasi t谷 madhe t谷 CO2 i njohur si gaz ser谷. Automjetet me motor nafte prodhojn谷 grimca shum谷 t谷 imta, t谷 cilat jan谷 shum谷 t谷 d谷mshme p谷r sh谷ndetin e njeriut. Po ashtu problem i madh i ndotjes s谷 ajrit n谷 vendet nordike 谷sht谷 rezultat i p谷rdorimit t谷 gomave me thumba gjat谷 stin谷s s谷 dimrit. K谷to goma g谷rryejn谷 sip谷rfaqet e rrug谷ve dhe formojn谷 pluhur, i cili pastaj q谷ndron pezull n谷 aj谷r. Ndotja e ajrit nga industria Ndotja e ajrit shkaktohet edhe nga industria. Niveli i ndikimit t谷 shkarkimeve varet nga lart谷sia e oxhak谷ve, si dhe nga drejtimi i er谷s. N谷 ndot谷sit kryesor谷 me koh谷 m谷 t谷 gjat谷 q谷ndrimi n谷 aj谷r p谷rfshihen komponimet acidike (si, p谷r shembull, dioksidi i squfurit, oksidet e azotit dhe amoniaku) dhe ndot谷sit q谷 lidhen n谷 pjes谷za t谷 vogla l谷ngu apo pluhuri pezull n谷 atmosfer谷 (si巽 jan谷 pluhuri, metalet e r谷nda dhe ndot谷sit e q谷ndruesh谷m organik谷). Pikat e nxehta Pika t谷 nxehta 谷sht谷 nj谷 term i p谷rdorur p谷r t谷 p谷rshkruar nj谷 zon谷 me nivel t谷 lart谷 t谷 ndotjes, p谷r nj谷 periudh谷 kohe t谷 shkurt谷r. Popullsia q谷 banon af谷r burimeve t谷 ndotjes, 谷sht谷 n谷 rrezik t谷 madh nga ekspozimi n谷 k谷to nivele t谷 larta ndotjeje. Nj谷 pik谷 e nxeht谷 mjedisore jan谷 rrug谷t urbane me trafik t谷 madh, si dhe qytetet ku 谷sht谷 e p谷rqendruar industria. 16 Cil谷sia e ajrit
- 5. Substancat e rrezikshme Formaldehidi 谷sht谷 nj谷 gaz i tretsh谷m n谷 uj谷, pa ngjyr谷 dhe helmues, me nj谷 er谷 t谷 ve巽ant谷. Ai p谷rdoret si dezinfektues, si kimikat n谷 bujq谷si, si ngjit谷s p谷r panelet e nd谷rtimit dhe si agjent zjarrdurues n谷 p谷rb谷rjen e disa materialeve komplekse. Ajri 1 Gjurm谷 t谷 formaldehideve jan谷 gjetur dhe n谷 dyllin q谷 p谷rdoret n谷 pajisjet sht谷piake, vajrat, shampot, pasta e dh谷mb谷ve, birra dhe vera, letrat e mureve, boj谷rat, duhani dhe n谷 pjes谷t e brendshme t谷 makinave. Meqen谷se formaldehidi nuk formon kurr谷 lidhje kimike t谷 plot谷, ai mund t谷 dal谷 si gaz pas disa vitesh, duke mos pasur er谷 t谷 dallueshme. Vetia e tij e avullimit ndikon n谷 sistemin e frym谷marrjes, n谷 l谷kur谷 dhe n谷 zem谷r. Nj谷 m谷nyr谷 p谷r t谷 m谷njanuar ndikimin e formaldehidit n谷 sh谷ndetin e njer谷zve 谷sht谷 p谷rdorimi i zeoliteve, t谷 cilat jan谷 minerale q谷 kan谷 nj谷 kapacitet t谷 madh thith谷s. Ato thithin avujt e k谷tij gazi, si dhe pluhurat, tymin e duhanit dhe ndot谷sit e tjer谷 t谷 ajrit. Asbesti 谷sht谷 nj谷 p谷rb谷rje mineralesh, q谷 gjendet n谷 natyr谷, n谷 disa lloje formacionesh shk谷mbore. Ai 谷sht谷 nj谷 material rezistent ndaj zjarrit dhe g谷rryerjes dhe shpesh sh谷rben si nj谷 izolues i mir谷 i nxeht谷sis谷. P谷r rrjedhoj谷, asbesti konsiderohej si nj谷 material i mrekulluesh谷m, me p谷rdorim t谷 gjer谷. Mir谷po, me kalimin e koh谷s, u zbulua q谷 sh谷ndeti i njer谷zve vihej n谷 rrezik nga thithja e grimcave t谷 asbestit. Deri sa marrim frym谷, grimcat e asbestit futen dhe mbeten p谷rgjithmon谷 n谷 muret e mushk谷rive dhe n谷 ato t谷 sistemit t谷 tretjes, duke 巽uar n谷 d谷mtime serioze t谷 sh谷ndetit, si巽 mund t谷 jet谷 shfaqja e s谷mundjes s谷 kancerit. Ka raste q谷 ndikimet e asbestit t谷 mos vihen re, edhe pas shum谷 vitesh nga ekspozimi. Pavar谷sisht nga k谷to ndikime, materialet me p谷rmbajtje asbesti p谷rb谷jn谷 nj谷 rrezik m谷 t谷 vog谷l p谷r sh谷ndetin, n谷se ato p谷rdoren dhe ruhen mir谷, sipas rregullave t谷 p谷rcaktuara. Bojrat e vajit p谷rdoren p谷r t谷 lyer dritaret, dyert, mobiljet, muret, etj. Ato p谷rmbajn谷 kimikate t谷 ndryshme duke p谷rfshir谷 k谷tu edhe holluesit. Pothuaja se t谷 gjitha k谷to bojra jan谷 t谷 d谷mshme p谷r sh谷ndetin e njeriut dhe ambientin jet谷sor. N谷se ato thithen p谷r nj谷 koh谷 m谷 t谷 gjat谷, mund t谷 shkaktojn谷 tharjen e l谷kur谷s, kok谷dhembje, vjellje, lodhje dhe marramendje. Q谷ndrimi afatgjat谷 pran谷 avujve t谷 k谷tyre bojrave mund t谷 sjell deri te problemet sh谷ndet谷sore t谷 veshkave, m谷l巽is谷 dhe gjakut. Gjithmon谷 para p谷rdorimit lexoni udh谷zimet. Ruajini larg burimeve t谷 ngrohjes dhe lag谷shtis谷 dhe larg f谷mij谷ve pasi ata nuk dijn谷 ti lexojn谷 apo kuptojn谷 udh谷zimet. Fushat elektromagnetike jan谷 fusha t谷 padukshme energjie t谷 prodhuara kudo ku kalon nj谷 rrym谷 elektrike. Fushat elektromagnetike gjenden n谷 t谷 gjitha qeniet e gjalla, si dhe kudo n谷 natyr谷. Do t谷 kemi ndotje nga fusha elektromagnetike at谷her谷 kur kjo fush谷 谷sht谷 m谷 e fuqishme sesa ajo q谷 konsiderohet e pad谷mshme. Duke kaluar nj谷 koh谷 t谷 madhe brenda mjediseve t谷 sht谷pis谷, duke punuar n谷 kompjuter, duke u ulur shum谷 af谷r televizorit. Sot ka shum谷 prova q谷 tregojn谷 se ekspozimi p谷r nj谷 koh谷 t谷 gjat谷 ndaj ndotjes elektromagnetike mund t谷 shkaktoj谷 s谷mundjet e kancerit, leu巽emis谷, 巽rregullime t谷 imunitetit, abortime, si dhe probleme t谷 tjera sh谷ndet谷sore. Shkenc谷tar谷t mendojn谷 se rrezatimi elektromagnetik ndikon n谷 mekanizmat e trupit t谷 njeriut q谷 rregullojn谷 rritjen e qelizave, prandaj themi q谷 nga kjo ndotje jan谷 m谷 shum谷 t谷 rrezikuar f谷mij谷t. Marrja e masave paraprake kund谷r ndotjes elektromagnetike ka r谷nd谷si t谷 madhe. Ka disa masa t谷 ndryshme e t谷 thjeshta, t谷 cilat minimizojn谷 rrezikimin e sh谷ndetit prej saj: Mbani n谷 distanc谷, t谷 pakt谷n 1 met谷r larg nga trupi, pajisje t谷 tilla si televizori, furrat elektrike t谷 gatimit dhe kompjuterat; Shikoni televizor nga nj谷 larg谷si t谷 pakt谷n prej 2 metrash; Uluni t谷 pakt谷n 60 centimetra larg nga monitori i kompjuterit; P谷rdorni ekrane ose syze mbrojt谷se kur punoni me kompjuter; Alternoni rregullisht koh谷n e pun谷s me at谷 t谷 pushimit. Cil谷sia e ajrit 17
- 6. Ajri Atmosfera Flet谷 pune p谷r nx谷n谷sin Atmosfera p谷rb谷het nga kat谷r shtresa ajri, q谷 mbulojn谷 Tok谷n. Shtresa m谷 e ul谷t e atmosfer谷s quhet troposfer谷. Edhe pse lart谷sia e troposfer谷s ndodhet n谷 kufi prej 917 kilometra mbi Tok谷, ajo p谷rmban 95% t谷 t谷 gjitha gazrave dhe t谷 t谷r谷 sasin谷 e avullit t谷 ujit. Pik谷risht k谷tu ndot谷sit e ajrit p谷rzihen dhe reagojn谷 me p谷rb谷r谷sit e atmosfer谷s. Troposfera luan nj谷 rol t谷 r谷nd谷sish谷m p谷r ekzistenc谷n e jet谷s n谷 Tok谷. Shtresa tjet谷r quhet stratosfer谷 dhe ndodhet rreth 30 50 kilometra lart mbi Tok谷. N谷 pjes谷n e poshtme ne mes t谷 troposfer谷s dhe stratosfer谷s 谷sht谷 e vendosur shtresa e ozonit, e cila luan nj谷 rol shum谷 t谷 r谷nd谷sish谷m p谷r filtrimin e rrezatimit q谷 vjen nga Dielli. Pa k谷t谷 shtres谷, jeta n谷 Tok谷 nuk do t谷 ekzistonte. Disa gaze ndot谷se ngjiten lart nga troposfera n谷 stratosfer谷 dhe shkat谷rrojn谷 shtres谷n e ozonit. Dy shtresat e tjera t谷 jashtme quhen mezosfera dhe termosfera. Megjith谷se proceset atmosferike natyrore jan谷 vet谷rregulluese, substancat dhe kimikatet q谷 lirohen nga aktiviteti njer谷zor mund t谷 shkaktojn谷 transformime t谷 pakthyeshme n谷 atmosfer谷 dhe mund t谷 巽ojn谷 n谷 ndryshime klimatike. 18