Dheu
- 1. Dheu 1 Dheu: pasuria jon谷 Ideja kryesore Dheu 谷sht谷 baza e zhvillimit t谷 jet谷s n谷 planetin ton谷 Koha 2 3 or谷 m谷simi Periudha N谷 巽do periudh谷 t谷 vitit (periudha t谷 vler谷sohet nga m谷suesi) Vendi Klasa, laboratori Materialet Kat谷r gota (en谷) cilindrike, dy sita me pore t谷 vogla, mostra dheu, l谷nd谷 ngjyruese, koleksioni me filma i Paket谷s s谷 Gjelb谷r L谷nda Biologji, Gjeografi, Shkenca mjedisore Q谷llimi T谷 ndihmoj谷 nx谷n谷sit t谷 vler谷sojn谷 rolet e ndryshme q谷 luan dheu n谷 natyr谷 Metodat Leksion, eksperimente, diskutime Hyrje Dheu 谷sht谷 shtresa e sip谷rme e sip谷rfaqes s谷 bot谷s dhe baza mbi t谷 cil谷n 谷sht谷 zhvilluar jeta n谷 planetin ton谷. Dheu, n谷 nj谷far谷 kuptimi, 谷sht谷 nj谷 sistem i gjall谷, sepse n谷 t谷 jetojn谷 nj谷 num谷r mjaft i madh i organizmave t谷 gjall谷. Ajo 谷sht谷 gjithmon谷 n谷 nj谷 proces ndryshimi, formimi dhe shkat谷rrimi (p谷r shembull erozioni). Dheu 谷sht谷 nj谷 p谷rb谷r谷s thelb谷sor p谷r t谷 gjitha ekosistemet tok谷sore. Nga ndryshimet q谷 po ndodhin n谷 atmosfer谷 dhe hidrosfer谷, vet谷m s谷 fundmi njer谷zit kan谷 filluar t谷 shqet谷sohen lidhur me mbrojtjen e shtres谷s s谷 tok谷s. Dheu 谷sht谷 e pal谷vizshme dhe vepron si nj谷 depozit谷 e st谷rmadhe p谷r 巽do lloj ndot谷si, e cila mund t谷 aktivizohet nga 巽asti n谷 巽ast (p谷r shembull acidifikimi) dhe p谷r pasoj谷, shkarkohet n谷 mjedis. P谷rderisa koha e q谷ndrimit t谷 k谷tyre substancave n谷 dh辿 谷sht谷 shum谷 m谷 e gjat谷 se n谷 aj谷r ose n谷 uj谷, efektet shpesh q谷ndrojn谷 t谷 fshehura p谷r nj谷 koh谷 t谷 gjat谷. Ndryshe nga ajri dhe uji, dheu mund t谷 zot谷rohet si pron谷 private, 巽ka i b谷n t谷 v谷shtira politikat p谷r mbrojtjen dhe ruajtjen e tok谷s. Dheu: pasuria jon谷 29
- 2. 1 Dheu Funksionet m谷 t谷 r谷nd谷sishme t谷 tok谷s jan谷: Baz谷 e prodhimit t谷 biomas谷s dhe burim ushqimi p谷r kafsh谷t, bim谷t dhe njer谷zit (ajo 谷sht谷, gjithashtu, vendi ku dekompozohen t谷 gjitha kafsh谷t dhe bim谷t, kur vdesin); Filtrues, amortizues dhe transformues (dheu apo toka pastron dhe pasuron uj谷rat n谷ntok谷sore dhe vepron si filt谷r dhe stabilizator natyror); Rezervuar habitatesh dhe gjenesh (shum谷 bim谷 dhe kafsh谷 jetojn谷 e zhvillohen n谷 dh辿); Themel (p谷r shembull, ajo 谷sht谷 themeli fizik, mbi t谷 cil谷n ngrihen t谷 gjitha nd谷rtesat, infrastruktura, sht谷pit谷, nd谷rmarrjet industriale, rrug谷t etj.); Burim i l谷nd谷ve t谷 para p谷r nd谷rtim apo p谷r prodhimin e pajisjeve sht谷piake; gjithashtu, 谷sht谷 burim i madh i energjive t谷 rinovueshme (p谷r shembull, dru zjarri, kasht谷, bar, torf谷); djep i trash谷gimis谷 historike dhe asaj arkitekturore. Fatkeq谷sisht, shtresa e tok谷s pjellore n谷 planetin ton谷 po zvog谷lohet vazhdimisht dhe n谷 shum谷 vende cil谷sia apo pjelloria e saj po keq谷sohet. Sot k谷rkohet m谷 shum谷 mb谷shtetje dhe p谷rpjekje p谷r t谷 parandaluar procesin e degradimit t谷 saj, q谷 ajo t谷 vazhdoj谷 t谷 kryej谷 t谷 gjitha funksionet normalisht. Problemet m谷 serioze me t谷 cilat p谷rballet sot dheu jan谷 t谷 lidhura me dukurit谷 e erozionit, acidifikimit, ndotjes, krip谷zimit dhe ngjeshjes s谷 saj. Veprimtari Hyrje Filloni m谷simin duke u k谷rkuar nx谷n谷sve t谷 shkruajn谷 emrat e disa organizmave 1 q谷 jetojn谷 n谷 tok谷. Sa prej tyre njohin organizmat q谷 jetojn谷 brenda n谷 dh辿 dhe ato q谷 zhvillohen n谷 mjedise t谷 tjera? U b谷ni t谷 njohur nx谷n谷sve t谷 klas谷s suaj informacionin q谷 paraqitet n谷 Kompakt disk 2 (CD). Theksoni faktin q谷, ndryshe nga v谷mendja q谷 po i kushtohet mbrojtjes s谷 ajrit dhe ujit, mbrojtja e tok谷s vet谷m tani po b谷het nj谷 tem谷 e r谷nd谷sishme. Gjithashtu, duhet t谷 theksoni q谷 dheu shpesh mund t谷 zot谷rohet si pron谷 private, 巽ka e b谷n m谷 t谷 v谷shtir谷 mbrojtjen dhe ruajtjen e saj n谷 krahasim me mbrojtjen e ajrit dhe ujit, q谷 skan谷 pron谷si. Shfaqni p谷rpara nx谷n谷sve video klipin Dheu: pasuria jon谷, k谷rkoni nga nx谷n谷sit 3 t谷 p谷rshkruajn谷 si formohet shtresa e tok谷s. Cilat jan谷 funksionet m谷 t谷 r谷nd谷sishme t谷 saj? Cilat jan谷 rreziqet m谷 t谷 m谷dha me t谷 cilat ajo p谷rballet sot? Funksionet e tok谷s: filtrim dhe amortizim (veprimtari) Vendosni dy sita me vrima t谷 vogla mbi dy en谷 cilindrike qelqi, (rolin e sit谷s mund 1 ta luaj谷 edhe nj谷 cop谷 p谷lhure e holl谷). Shtr谷ngojini sitat me cilindrat me an谷 t谷 nj谷 fasheje ose me shirit gome. Hidhni dh辿 t谷 shkrif谷t n谷 nj谷r谷n prej sitave dhe nj谷 sasi t谷 barabart谷 me dh辿 ranor 2 n谷 sit谷n tjet谷r (me r谷r谷 t谷 trash谷). Hidhni v谷llime t谷 barabarta uji n谷 t谷 dy cilindrat e vegj谷l. 3 Shtoni nga nj谷 pik谷 l谷nde ngjyruese (si, p谷r shembull, boj谷 shkrimi) te secila prej tyre. 4 Matni me an谷 t谷 kronometrit koh谷n dhe hidhni me kujdes solucionin e ngjyrosur 5 n谷 secilin prej mostrave (n谷 sitat me dh辿) t谷 parap谷rgatitura. 30 Dheu: pasuria jon谷
- 3. 6 K谷rkojuni nx谷n谷sve t谷 masin koh谷n e filtrimit, nd谷rsa v谷zhgojn谷 ndryshimin e ngjyr谷s n谷 cilindrat m谷 t谷 m谷dhenj. Uji i ngjyrosur kalon me shpejt谷si n谷p谷r mostr谷n me dh辿 ranor, nd谷rsa mbetet ende i ngjyrosur. Kurse n谷 mostr谷n tjet谷r me dh辿 t谷 shkrif谷t argjilor, ujit t谷 ngjyrosur i duhet m谷 shum谷 koh谷 p谷r t谷 rrjedhur, duke humbur ngjyr谷n e tij. Dheu me p谷rb谷rje argjilore funksionon si filt谷r natyror, nd谷rsa dheu me p谷rb谷rje ranore, shk谷mbore dhe zhavorrore mund谷son furnizimin e uj谷rave n谷ntok谷sore. N谷 t谷 nj谷jt谷n koh谷, si rezultat i densitetit dhe aft谷sis谷 s谷 tyre p谷r t谷 mbajtur apo p谷r tu p谷rshkuar Dheu 1 nga substanca t谷 ndryshme, dheu argjilor 谷sht谷 m谷 shum谷 pjellor dhe i pasur me l谷nd谷 minerale. Grimcat e dheut mund t谷 zhvendosen leht谷sisht. Mund tu tregoni nx谷n谷sve q谷 n谷 sip谷rfaqet shk谷mbore t谷 maleve bim谷t rriten m谷 pak, kurse n谷 rajonet kodrinore dhe ato fushore bota bimore 谷sht谷 shum谷 m谷 e pasur dhe e larmishme. Llojet e pakta, q谷 rriten dhe zhvillohen n谷 mjedise malore, jan谷 p谷rshtatur me klim谷n e ashp谷r dhe me kushtet e nj谷 toke t谷 varf谷r. Disa prej tyre mbrohen me ligj. Shprehje e lir谷 mendimesh B谷juni nx谷n谷sve pyetjet e m谷poshtme: cilat prej objekteve q谷 p谷rdorni n谷 jet谷n e p谷rditshme q谷 jan谷 b谷r谷 nga argjila (balta)? (tullat, tjegullat, vazo lulesh) dhe 巽far谷 tjet谷r mund t谷 b谷het prej saj? (porcelani nga argjila e bardh谷, kaolina ose argjila kineze, dhe argjila e p谷rdorur p谷r punimet e qeramik谷s dhe t谷 skulptur谷s). T谷 theksohet ideja q谷, n谷 var谷si nga q谷llimi dhe metodat e p谷rdorimit t谷 k谷tyre materialeve, i duhet kushtuar r谷nd谷si zgjedhjes s谷 argjil谷s dhe asaj q谷 quhet kaolin谷 (modelimi-tharja pjekja; tharja pjekja lustrimi). Diskutim Lexoni pjes谷n e shk谷putur nga vepra e Platonit Kritia dhe diskutojeni at谷 n谷 lidhje me zhvillimet e dit谷ve t谷 sotme. B谷juni nx谷n谷sve pyetjet e m谷poshtme: Ka qen谷 erozioni i tok谷s vet谷m nj谷 problem shqet谷sues vet谷m n谷 100 vjet谷t e fundit? Shkat谷rrimi i tok谷s 谷sht谷 nj谷 dukuri natyrore apo ndikohet dhe nga aktiviteti njer谷zor? N谷 Greqin谷 e lasht谷, 2.500 vjet m谷 par谷, kishte nj谷 dekret p谷r mbjelljen e shpateve dhe t谷 terreneve t谷 pjerr谷ta. N谷 t谷 nj谷jt谷n koh谷, fshatar谷ve u ofroheshin shp谷rblime p谷r t谷 mbjell谷 pem谷 ullinj. Ku q谷ndronte logjika e k谷tyre veprimeve? Cili 谷sht谷 ndikimi q谷 ka shkat谷rrimi i tok谷s n谷 rezervat ujore? A mendoni ju se paralelizmi i p谷rdorur nga Platoni midis tok谷s dhe njeriut t谷 s谷mur谷 谷sht谷 nj谷 krahasim i p谷rshtatsh谷m? far谷 krahasimesh do t谷 p谷rdornit ju, p谷r t谷 p谷rshkruar disa prej peizazheve industriale t谷 dit谷ve t谷 sotme? Me 巽far谷 rreziku p谷r tok谷n po p谷rballemi ne sot? A 谷sht谷 ky rrezik q谷 do t谷 kthej谷 n谷 shkret谷tira rajone t谷 ve巽anta n谷 vendin ton谷? Si mund t谷 ndihmojm谷 ne p谷r neutralizimin e shkat谷rrimit t谷 vazhduesh谷m t谷 tok谷s? Ecuria Sh谷rndajuni nx谷n谷sve nga nj谷 kopje t谷 tekstit Shqet谷simi p谷r mbeturinat n谷 faqen num谷r 33. K谷rkojuni atyre q谷, pasi t谷 ken谷 lexuar k谷t谷 tekst, t谷 shprehin p谷rshtypjet e tyre, duke i diskutuar n谷 klas谷 ose duke i hedhur n谷 let谷r n谷 form谷n e nj谷 eseje t谷 shkurt谷r. Nxitni ata t谷 ndajn谷 me nj谷ri-tjetrin mendimet dhe p谷rshtypjet. Dheu: pasuria jon谷 31
- 4. 1 Dheu Pjes谷 nga Kritia Q谷 n谷 shekullin e gjasht谷 para er谷s son谷 巽谷shtja e degradimit dhe shkat谷rrimi i mjedisit ka shqet谷suar sundimtar谷t e Greqis谷 s谷 Lasht谷. Ligjv谷n谷si Solon, p谷r t谷 penguar erozionin kishte propozuar nj谷 ligj p谷r mbjelljen e zonave kodrinore. Sundimtari Pisistratus shp谷rbleu fshatar谷t, t谷 cil谷t n谷 vend q谷 t谷 prisnin pyllin p谷r t谷 zgjeruar kullotat p谷r bag谷tin谷, mboll谷n ullinj. Dyqind vjet m谷 von谷, lidhur me shkat谷rrimin e tok谷s, q谷 po b谷hej n谷 Athin谷 n谷 at谷 koh谷, Platoni shkruante: Dhe ashtu si巽 谷sht谷 n谷p谷r ishujt e vegj谷l, toka jon谷 s谷 fundmi ka filluar t谷 ngjaj谷 me kockat e nj谷 njeriu t谷 s谷mur谷, n谷se do ta krahasojm谷 me at谷 巽ka qen谷 shum谷 koh谷 m谷 par谷: toka e but谷 dhe pjellore 谷sht谷 zhdukur dhe, tashm谷, ka mbetur vet谷m skeleti i patretur i saj. N谷 koh谷t e shkuara, toka jon谷 ka qen谷 e paprekur, me kodra t谷 larta, nd谷rsa sot vendin e fushave t谷 sh谷ndetshme e kan谷 z谷n谷 t谷 ashtuquajturat fusha gurishtesh, nd谷rsa malet jan谷 t谷 mbuluara me pyje ngjyr谷 kafe, () nd谷rsa sot n谷 malet tona ku drur谷t mjaftojn谷 vet谷m p谷r t谷 ushqyer blet谷t, trar谷t e 巽ative jan谷 t谷 vetmit d谷shmitar谷 q谷 t谷 kujtojn谷 pyjet madh谷shtor谷 t谷 prer谷 jo shum谷 koh谷 m谷 par谷(), dhe at谷her谷 toka u jepte kullota t谷 pasura bag谷tive. Ujin, t谷 cilin Zeusi na e d谷rgoi p谷r t谷 pasur boll谷k dhe pjellori, tani e shikon t谷 rrjedh谷 kot, duke p谷rmbytur fushat e k谷tij vendi t谷 zhveshur. Marr谷 nga vepra e Platonit me titull Kritia (Critias) Mbrojtja e tok谷s S谷 pari, ndihmoni n谷 zvog谷limin e sasis谷 s谷 mbetjeve t谷 krijuara. Blini produkte me p谷rdorime t谷 shum谷fishta ose vet谷m me paketime t谷 riciklueshme pasi mund t谷 rip谷rdorni apo t谷 ricikloni paketimin. Kur shkoni p谷r pushime apo b谷ni ndonj谷 udh谷tim t谷 shkurt谷r, n谷 vend t谷 artikujve me nj谷 p谷rdorim, q谷 jan谷 prej letre, plastike apo kartoni, p谷rdorni pjata dhe gota shum谷p谷rdorim谷she. Kur shkoni n谷 zona t谷 paracaktuara p谷r piknik, pastroni vendin nga mbeturinat, para se t谷 largoheni. Mos harro t谷 marr谷sh me vete qese p谷r mbeturina. Kur pikniku organizohet n谷 parqe natyrore, kujdesuni t谷 kaloni n谷 rrugicat e paracaktuara dhe t谷 sh谷nuara, duke u p谷rpjekur q谷 t谷 mos krijohen t谷 reja. Ndizni zjarr vet谷m n谷 zona t谷 caktuara p谷r k谷t谷 q谷llim. 32 Dheu: pasuria jon谷
- 5. Shqet谷simi p谷r mbeturinat Dheu 1 Ne po p谷rballemi me t谷 gjitha problemet q谷 lidhen me shtrirjen e pashmangshme t谷 qyteteve, zonave urbane dhe qendrave industriale. N谷 k谷t谷 proces mbrojtja e natyr谷s nuk duhet t谷 marr谷 thjesht n谷 konsiderat谷, por duhet t谷 jet谷 nj谷 detyrim. N谷 t谷 kund谷rt ne do t谷 vuajm谷, do t谷 torturojm谷, do t谷 shkat谷rrojm谷, helmojm谷 dhe mbysim veten ton谷. Por p谷rpara se t谷 ndodh kjo, ne do t谷 jemi 巽mendur. Por akoma p谷rpara k谷saj, ne do t谷 zhytemi n谷 grumbuj mbeturinash t谷 krijuara nga vet谷 ne. Tani 谷sht谷 ver谷 dhe kjo 谷sht谷 stina m谷 e p谷rshtatshme p谷r turiz谷m dhe pushime. Si 巽do vit, p谷rgjat谷 plazheve tona, parqeve, l谷ndinave, pyjeve, brigjeve t谷 lumenjve dhe liqeneve do t谷 gjejm谷 dhe nj谷 her谷 sasi t谷 m谷dha letrash, shishesh, kana巽esh, kockash t谷 cop谷tuara, l谷kura dhe p谷rs谷ri shishe dhe p谷rs谷ri kana巽e, si dhe 巽anta plastike, kuti krem谷rash, produkte gome, leck谷 t谷 pist谷 thikash dhe lecka t谷 ndyta. A e dini se cili 谷sht谷 burimi kryesor i gjith谷 k谷tyre mbeturinave t谷 braktisura vend e pa vend? Jan谷 po ata njer谷z, t谷 cil谷t, sapo kalojn谷 pragun e sht谷pis谷, veshin pantoflat q谷 t谷 mos u b谷het pis tapeti; t谷 nj谷jt谷t njer谷z, q谷 ia veshin nj谷 shuplak谷 f谷mij谷s s谷 tyre, qoft谷 dhe p谷r nj谷 njoll谷 t谷 vog谷l n谷 mbules谷n e buk谷s. Nd谷rsa n谷 gjirin e natyr谷s ku ata 巽lodhen dhe rehatohen kaq shum谷 dhe kaq mir谷, harrojn谷 se 巽do gj谷 q谷 bie nga duart e tyre n谷 tok谷, do t谷 ngelet aty, sepse nuk e ngren谷 nga toka. K谷ta njer谷z, kur largohen nga vendi ku pushuan, kurr谷 nuk i hedhin nj谷 sy vendit p谷r t谷 par谷 mbeturinat q谷 lan谷 aty. Kjo dukuri nuk 谷sht谷 e re, por po b谷het gjithnj谷 e m谷 e frikshme nga viti n谷 vit. Kur un谷 shkoj n谷 ekskursion, gj谷ja e par谷 q谷 b谷j, 谷sht谷 t谷 pastroj vendin n谷 nj谷 rreze prej 200 metra. Mbledh sasi t谷 pabesueshme plehrash dhe i grumbulloj ato n谷 nj谷 grop谷 t谷 thell谷. P谷r disa dit谷, natyra m谷 shp谷rblen me bukurin谷 e saj. Por vjen e shtuna dhe e diela, un谷 kujtohem se atje, n谷 park, kan谷 ardhur t谷 pakt谷n dy makina private dhe nj谷 autobus plot me ekskursionist谷. Dhe ja, ku vjen p谷rs谷ri dita e h谷n谷 dhe un谷 filloj t谷 pastroj p谷rs谷ri dhe, k谷shtu, cikli p谷rs谷ritet. Fatkeq谷sisht, hedhja e mbeturinave n谷p谷r barin e l谷ndin谷s nuk 谷sht谷 i vetmi pisll谷k q谷 njeriu mund t谷 krijoj谷 sot. Disa njer谷z kan谷 imagjinat谷 m谷 t谷 shfrenuar, duke i hedhur mbeturinat edhe n谷 uj谷. N谷se midis k谷tyre mbeturinave ka dhe en谷 prej qelqi, ata tregohen t谷 zellsh谷m q谷 ti thyejn谷 m谷 par谷 ato. Ajo q谷 m谷 巽udit 巽do vit 谷sht谷 problemi i jasht谷qitjeve. Jam ndeshur me to shpesh n谷 巽do vend t谷 hapur si nj谷 sfid谷 ndaj kalt谷rsis谷 s谷 qiellit dhe freskis谷 s谷 er谷s q谷 fryn nga t谷 kat谷r an谷t e horizontit. Letrat e tualetit t谷 hedhura rreth e rrotull t谷 b谷jn谷 t谷 mos dyshosh aspak p谷r orgjin谷n njer谷zore t谷 k谷tij pisll谷ku. Mos u inatosni me mua sepse, ashtu si poeti i k谷ndon natyr谷s un谷 thjesht shkruaj p谷r gj谷ra t谷 tilla jo t谷 k谷ndshme, n谷 vend q谷 t谷 merrem me trajtimin psikologjik t谷 tyre. N谷 fakt, k谷tu un谷 fokusova sakt谷sisht at谷 巽ka ndjej thell谷 n谷 shpirt e q谷 m谷 shqet谷son! Un谷 p谷rshkrova munges谷n e k谷tij shqet谷simi te t谷 tjer谷t. Wislava Simborska, Fituese e 巽mimit Nobel n谷 let谷rsi, 1996. Dheu: pasuria jon谷 33