şÝşÝߣ

şÝşÝߣShare a Scribd company logo

Uji

•
•
istref bytyqi
istref bytyqi

Uji

1 of 10
Downloaded 250 times
Uji 1 Uji: thelbi i jetës Ideja kryesore Secili nga ne ka përgjegjësi për ujin, pasi të gjithë jemi përdorues të tij. Kjo do të thotë se të gjithë duhet ta mbrojmë dhe ta ruajmë atë nga ndotja. Koha 7 orë mësimi (dy aktivitetet e para janë më të shkurtra dhe janë të përshtatshme për nxënës më të vegjël). Periudha Në çdo stinë të vitit (periudha të vlerësohet nga mësuesi). Vendi Klasa Materialet Një gotë me ujë të pijshëm, tabaka e vogël, rërë e thatë, një sasi e vogël me lëngje për të pirë, të polverizuara (ose disa kristale të permaganatit të hekurit, polverizues (atomizator), enë për mbajtjen e ujit 2– 3 litërshe, gypa, shishe plastike 1.5 litërshe, gurë të mëdhenj dhe të vegjël, shajak, fletë pune. Lënda Kimi, Biologji, Gjeografi, Fizikë, Shkenca mjedisore, Edukim qytetar. Qëllimi • Të kuptohet rëndësia e ujit; • Të tregohet si mund të kursejmë ujin me anën e ndryshimeve të vogla në sjelljen tonë të përditshme • Rritja e njohurive mbi ndotjen e ujit dhe fitimi i njohurive të reja për mbrojtjen dhe kursimin e tij në familje. Metodat Leksion, diskutim, mbledhje idesh, prezantim videoklipesh Uji: thelbi i jetës 19
1 Uji Hyrje ”Nëse ekziston mrekulli në këtë planet, ajo është uji” /Loran Eiselz. Uji është një pjesë specifike e sipërfaqes së Tokës. Sasia e madhe e ujit është ajo që na bën ta quajmë Tokën “Planeti Blu”. Gjithsesi, pjesa kolosale e rezervave të ujit u përket oqeaneve dhe deteve dhe vetëm 0,6% e sasisë së përgjithshme të ujërave është e përshtatshme për t’u pirë. Ujërat sipërfaqësore dhe ata nëntokësore janë elemente të rëndësishme në ciklin e ujit në tokë. Ujërat sipërfaqësore përfshijnë lumenjtë, liqenet dhe akullnajat. Ujërat nëntokësore, janë më pak të studiuar dhe burime shumë më të vështira për t’u përcaktuar. Uji përdoret për qëllime bujqësore (ujitja), industriale (prodhimi i të mirave materiale dhe si faktor në ngrohje, ftohje), dhe shtëpiake (pirje, higjienë personale, larje dhe për çlodhje). Në ditët e sotme probleme serioze paraqet përdorimi pa kriter i ujit, si dhe rritja e ndotjes së burimeve të ujit, gjë që mund të çojë mbarë njerëzimin në një katastrofë. Meqenëse të gjithë jemi përdorues të ujit, ne jemi në të njëjtën kohë, edhe përgjegjës për mbrojtjen e tij. Dy parimet bazë për mirëmbajtjen e burimeve ujore janë ruajtja dhe mbrojtja. Veprimtaritë Cikli i ujit (për nxënësit më të vegjël) Sillni një gotë me ujë. I kërkoni dikujt nga klasa që të pijë pak dhe të përcaktojë moshën e këtij uji. Shpjegojini nxënësve se mosha e ujit është afërsisht 4,5 miliardë vjet (ai është gati po aq i vjetër sa edhe planeti ynë) dhe është në lëvizje të vazhdueshme ndërmjet tokës dhe atmosferës. Dielli dhe era shkaktojnë avullimin sipërfaqja e tokës, gjethet e bimëve, trupat e kafshëve, si dhe nga sipërfaqet e lumenjve, liqeneve dhe oqeaneve. Në këtë mënyrë, uji nga forma e lëngët, shndërrohet në avull. Nën disa kushte të caktuara, avulli kondensohet dhe bie mbi tokë në formën e shiut dhe të dëborës (reshjet). Procesi i rrjedhjes në përrenj e në lumenj, gjatë të cilit uji shpesh tret dhe takon edhe materiale të tjera, quhet rrjedhje natyrore. Shirat ushqejnë lumenjtë dhe liqenet. Lumenjtë rrjedhin dhe derdhen në dete dhe oqeane. Një pjesë e reshjeve depërton nën tokë dhe krijon ujërat nëntokësore. Për ilustrim përdorni paraqitjen ndërvepruese, që ndodhet në kompakt disk CD me titull “Cikli i ujit”. Pjesa II – Ujërat e njelmëta dhe ujërat e ëmbla (për nxënësit më të vegjël) U shpërndani nxënësve fletët e punës, që ndodhen në faqen nr. 26 për “Ujërat e njelmëta dhe ujërat e ëmbla” dhe analizoni ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet këtyre dy llojeve të ujërave. Tregoni se, megjithëse uji i deteve mbulon 70% të sipërfaqes së Tokës, kripësia e tij e bën të papërdorshëm për qëllime pirjeje, gatimi dhe ujitjeje. Ujërat e ëmbla janë vetëm 2% e rezervave të përgjithshme ujore të globit. Prandaj ato duhet të mbrohen nga ndotja. Uji – ne nuk mund të jetojmë pa të Prezantoni përpara nxënësve informacionin që keni në hyrje, plus disa të dhëna 1 të mëtejshme të marra nga kompakt disku (CD) – Kreu Uji. Shpjegojuni nxënësve se bota sot është duke u përballur me krizën globale të ujit. 2 • Më shumë se 1 miliard njerëz nuk kanë ujë të pastër për të pirë. • Më shumë se 2,4 miliard njerëz jetojnë në kushte sanitare të papranueshme – nuk kanë rrjet kanalizimesh për ujërat e zeza, nuk kanë trajtim bashkëkohor të ujërave të zeza. • Parashikimet tregojnë se rreth vitit 2025, 2/3 e popullsisë në Tokë, do të vuajë nga mungesa e ujit. Shfaqjuni nxënësve filmin vizatimor për ujin e pijshëm të përfshirë në diskun me filma. 3 Më pas diskutoni me ata rreth çështjeve të mëposhtme: • Për sa ujë ka nevojë një njeri i rritur në kohët e sotme? (Afërsisht 80 litra/ditë) • Sa njerëz vdesin çdo ditë si rezultat i përdorimit të ujit të pijshëm të ndotur? (Afërsisht 25 000, shumica e të cilëve janë fëmijë.) 20 Uji: thelbi i jetës
4 Në fund të filmit edukues, mundohuni t’u jepni përgjigje pyetjeve të mëposhtme: • Pse është i rëndësishëm menaxhimi i mirë i burimeve ujore? • Çfarë shkaktohet nga ana e ujit të ndotur? • Si mund ta mbrojmë ujin? • Si mund të ndihmojmë? (Përdorni informacionin e prezantuar në shembullin Uji 1 “Si të kursejmë ujin?” Si të kursejmë ujin në shtëpi Shpjegoni nxënësve që edhe disa ndryshime të vogla në jetën e përditshme, mund të rezultojnë në kursimin e ujit. Ilustrime I pyesni nxënësit sa shpesh i lajnë dhëmbët. Një nxënës del vullnetarisht dhe shkon 1 te lavamani dhe tregon se si ai/ajo, pastron dhëmbët. Supozojmë se nxënësi do të shkojë te lavamani, hap rubinetin dhe lan dhëmbët, por e lë ujin të rrjedhë kot nga çezma. Nëse nxënësi vepron kështu, atëherë alternativa për të harxhuar kot ujin është e qartë. Në të kundërt, kur nxënësi, pasi lag furçën e dhëmbëve me ujë, e mbyll menjëherë çezmën, ai është një shembull i mirë për të tjerët. Shënim: Nxënësi vullnetar mund ta shpjegojë vetë këtë. Diskutoni nëse ekziston një mënyrë tjetër, më ekonomike, për të larë dhëmbët. 2 Për shembull, të hapim rubinetin vetëm kur lajmë furçën ose kur shpëlajmë dhëmbët dhe ta mbyllim atë, kur jemi duke i larë ato. Sa ujë mund të kursehet në këtë mënyrë? Provë: Nëse rubineti pikon: merr një enë 1 litërshe. Mat kohën se për sa kohë mbushet 3 vetëm duke pikuar. Mat kohën. Shumëzo pr 24 orë, një javë, muaj. Nxirr përfundime. Ilustrime Pyesni një djalë në klasë se si rruhet i ati ose vëllai i tij (nëse ai vetë nuk rruhet akoma). 1 Nxënësi shkon te lavamani dhe bën sikur rruhet. Nëse ai lë çezmën hapur gjatë gjithë demonstrimit, atëherë është e qartë se ai nuk e ka merakun e kursimit të ujit. Nxënësi duhet të shpjegojë se si duhet vepruar gjatë procesit të rruajtjes që të kursehet sa më shumë uji, duke mos e lënë që ai të rrjedhë kot. Diskutoni nëse ekziston një mënyrë tjetër më ekonomike për t’u rruajtur. Për shembull 2 lagia e furçës së rrojes ose e tehut të briskut në një enë me ujë. Pyesni nxënësit, nëse kanë parë disa nga të afërmit e tyre më të vjetër të rruhen në këtë mënyrë. Shpjegoni nxënësve se, në dukje, në të dyja rastet, metoda më ekonomike e rekomanduar 3 për të kursyer ujin, krijohet ideja sikur nuk sjell ndonjë kursim të madh. Megjithatë, në jetën e përditshme këto ndryshime të vogla në veprimet e higjienës personale kanë një efekt shumë të madh, kur praktikohen nga të gjithë. Për të bindur “mosbesuesit”, u shpërndani nxënësve fletën e punës “Si të kursejmë ujin?” dhe i ftoni ata të zgjidhin problemin matematikor të dhënë më poshtë. Mund të organizoni edhe një konkurs për zgjidhjen më të shpejtë; pastaj kërkoni nga ata nxënës, që e zgjidhën problemin, të japin përgjigjen e tyre në një letër, duke shënuar dhe emrat e tyre. Prisni derisa të gjithë të kenë mbaruar me llogaritjet, pastaj njoftoni nxënësit për përgjigjet e sakta dhe përgëzoni fituesit. Përgjigje: Si i laj dhëmbët? A: 131.400.000 litra; B: 21.900.000 litra; C: 109.500.000 litra Si rruhem? A: 43.800.000 litra; B: 3.650.000 litra; C: 40.150.000 litra Jepuni kohë nxënësve të shkëmbejnë komentet dhe përshtypjet e vëzhgimeve 4 të tyre pasi kanë bërë llogaritjet. Organizoni shkëmbim idesh për mënyra të tjera, që mund të arrihen për përdorim 5 më të mirë të ujit në familje. Diskutoni udhëzimet që jepen në faqen 24 në lidhje Uji: thelbi i jetës 21
1 Uji 6 me mundësitë për kursimin e ujit në shtëpi. Shkruani në dërrasën e zezë të gjitha sugjerimet që jepen dhe, më pas, përcaktoni cilat prej tyre janë reale dhe mund të përdoren për zhvillimin e një plani familjar për të kursyer ujin. Nxitini nxënësit të angazhojnë anëtarët e tjerë të familjes: • Në zgjidhjen e problemeve matematikore • Për të mësuar nga shembulli i faqes nr. 24 “11 mundësi për Kursimin e ujit në shtëpi”. • Për hartimin e një plani familjar për të kursyer ujin Si të mbrojmë ujin nga ndotja në familje Jepni nxënësve një detyrë, për të mbledhur gjatë 1–2 muajve 1 të gjitha llojet e paketimeve (me etiketa) nga detergjentë të ndryshëm për larje dhe pastrim të përdorura në familje dhe t’i sjellin në klasë. Organizoni një shkëmbim idesh “Si e ndotim ne ujin në shtëpitë tona?” 2 (Nëpërmjet përdorimit të tualetit të shtëpisë (WC-së), kur lajmë dhe pastrojmë me kimikate të ndryshme, kur pastrojmë shtëpinë etj.) Shpjegoni se ajo që duket si më e ndotur – për shembull, ujërat e zeza të WC-së, – nuk janë 3 problem për natyrën. Mikroorganizma të ndryshme janë përshtatur për të proceduar më tej me mbetjet organike njerëzore. Në fakt, problemet më të mëdha vijnë nga substancat kimike bashkëkohore për larje dhe pastrim në shtëpi. Pasi vihen në kontakt me ujin, këto substanca përzihen me ujërat e zeza të WC-së dhe hyjnë në sistemin e ujërave të zeza (nëpërmjet gropës septike ose rrjetit të kanalizimeve të ujërave të zeza, te sistemi i trajtimit të ujërave të përdorura). Kimikatet mbysin mikroorganizmat, që kryejnë dekompozimin e mbetjeve organike njerëzore. Në këtë mënyrë prishet balanca e vendosur me vite. Tregoni se nuk ekziston detergjent larës ose pastrues që të jetë plotësisht i sigurt për mjedisin. Të gjithë këto kimikate, janë ndotës në shkallë të ndryshme. Prandaj, më e mira që mund të bëjmë është t’i përdorim ato në mënyrë të arsyeshme, duke parapëlqyer ato që janë të etiketuara, si më të sigurta dhe që përmbajnë substanca miqësore me mjedisin. Një opsion tjetër është përdorimi më i shpeshtë i disa këshillave për pastrimin, të harruara deri diku – përdorni informacionin e gjetur në faqen nr 25 “Si të mbrojmë ujin nga ndotja”. Bëni një shqyrtim të paketimit të detergjenteve për larje dhe pastrim, që nxënësit kanë 4 sjellë në klasë, dhe studioni përbërjen që përshkruhet në etiketat e tyre. A ekziston një shenjë për substancat miqësore me mjedisin? Kontaktoni prindërit dhe ekspertët për qartësime të mëtejshme. Kërkoni përqëndrim të vëmendjes së nxënësve në faktin që derivatet e ndryshme të naftës (lubrifikantët e makinave dhe karburantet) janë veçanërisht të rrezikshme. Derdhja e tyre drejtpërdrejtë në rrjetin e kanalizimeve të ujërave të zeza, është e patolerueshme. Ajo duhet të bëhet veçanërisht në vende të caktuara (auto-servise dhe stacione karburanti), ku bëhet edhe mbledhja, transportimi dhe trajtimi i tyre sipas rregullave strikte. Kush e ndot ujin? Organizoni një diskutim lidhur me temën “Si ndikon aktiviteti njerëzor në ndotjen 1 e baseneve ujore?” (Bujqësia, industria, ndërtimi, rrjedhja e substancave të rrezikshme, depozitimi i mbetjeve familjare të parregulluara me ligj etj). Shkruani të gjitha përgjigjet në dërrasën e zezë ose në një poster të bardhë. Kërkoni nga nxënësit të nënvizojnë shkaqet aktuale të ndotjes së baseneve ujore, në zonën ku ndodhet shtëpia e tyre. I shpjegoni nxënësve se shumë vjet më parë njeriu ka përshtatur dhe ka praktikuar 2 derdhjen e mbeturinave nën tokë, në disa zona të caktuara të quajtura vendgrumbullim për mbeturina. Megjithatë, në shumë raste, një zonë e tillë, ku grumbullohen mbeturina mund të kthehet në një “zonë burimi ndotjesh” për ujërat nëntokësore, si edhe për ujërat sipërfaqësore. Me ndihmën e nxënësve, ju mund të bëni një ilustrim të tillë: 22 Uji: thelbi i jetës
• Mbushni një pjatë plastike (tabaka) me një shtresë 2–3 cm me rërë të thatë. • Bëni një vrimë të vogël në një nga fundet dhe vendosni një sasi të vogël me lëngje për të pirë, të polverizuara (koncentrat lëngu i tharë dhe i ngyrosur) ose disa kristale permanganat hekuri. Shpjegoni që ky përpunim është shumë i ngjashëm me depozitimin e mbeturinave në nëntokë në një vendgrumbullimi të mbeturinave. Një vend i tillë quhet “burim ndotjeje”. Uji 1 • Ngrini tabakanë në fund aty ku u hodh “mbetja”, duke bërë një analogji me natyrën, atje ku sipërfaqja është e pjerrët. • Filloni të spërkatni pikën e groposjes së mbeturinave me spërkatësen e mbushur me ujë. Shpjegojuni fëmijëve se po simuloni rënien e shiut. Kërkojuni nxënësve të shohin se si po ndryshon ngjyra e rërës. Në çfarë konkluzioni mund të arrini? Vini në dukje se, në të njëjtën mënyrë, bëhet shpërndarja e ndotësve në mjedis. 3 Faktorët ndotës mund të hyjnë në mënyrë të ngjashme në shtresat e ujërave nëntokësore, në puse, në lumenj ose në liqene, prej të cilëve merret edhe uji i pijshëm, që na vjen në rubinetin e çezmave të shtëpive tona. Nxitini nxënësit që atë çfarë panë në demonstrimin e kryer në klasë, t’ua tregojnë 4 anëtarëve të familjeve të tyre dhe të diskutojnë me ta se ç’mund të bëjnë në rastet kur duhet të përdorin kimikate në kopsht, për bimët e për lulet. Trajtimi i ujërave të zeza familjare Formimi dhe pastrimi i ujërave të zeza familjare. Ilustroni formimin e ujërave të zeza familjare, 1 duke përzier disa sasi të vogla pastruesish të ndryshëm, detergjentesh, llumra kafeje, çaji, copa letrash tualeti, ngjyrues etj., me rreth një litër ujë, në një enë 3 litërshe. Përgatitni një filtër, duke përdorur metodën 2 e mëposhtme (shihni vizatimin), prisni fundin e një shisheje plastike 1.5 litërshe dhe merrni pjesën e sipërme të saj. Kthejeni me kokën poshtë, duke e kthyer në një hinkë. Krijoni një filtër brenda hinkës, duke vendosur shtresa gurësh të mëdhenj, pastaj gurë më të vegjël, pëlhurë dhe në fund rërë. Vendosni fundin e hinkës në një enë tjetër 3 litërshe, bosh (ashtu si tregohet në vizatim). 3 Tashmë, ju jeni gati të demonstroni se si kryhet trajtimi mekanik i ujërave të zeza familjare, duke hedhur me ngadalë përzierjen e enës së parë në enën tjetër bosh. Orientoni nxënësit që të ndjekin rrjedhjen e ujit pas procesit të filtrimit dhe pyetini: 4 • Sa është shkalla e pastrimit të këtij uji pas filtrimit? • A mund të pihet ky ujë menjëherë pas filtrimit? Pika për diskutim Shpjegoni se uji me të cilin furnizohen shtëpitë tona nëpërmjet tubacioneve më parë 1 ka kaluar në një impiant të trajtimit të ujërave, me disa etapa filtrimi. Ky trajtim përfshin filtrat me rërë, pastaj dezinfektohet (nëpërmjet klorinimit ose ozonimit) dhe, më pas, uji mund të kalojë për përdorim nga konsumatori. Shpërndajuni nxënësve fletën e punës “Fazat e trajtimit të ujërave te zeza”. Shpjegojuni 2 që në zonat rurale dhe rrethinat e qyteteve ujërat e zeza familjare mblidhen në gropa septike. Për të evituar ndotjen e ujërave nëntokësore, këto gropa duhet të shkarkohen dhe të pastrohen rregullisht nga ndërmarrje të specializuara. Në qytete të mëdha ujërat e zeza shkarkohen, nëpërmjet kanalizimeve të ujërave të zeza, tek impianti i trajtimit të ujërave të zeza. Në këtë impiant uji kalon, së pari, në fazën fillestare (mekanike) për heqjen e copave të mëdha të mbeturinave. Më pas, Uji: thelbi i jetës 23
1 Uji vazhdon faza e dytë (biologjike), ku, duke përdorur mikroorganizmat dhe oksigjenin, krijohen kushtet për dekompozimin aerobik të mbetjeve organike. Pas kësaj faze, ujërat kanë në përbërje pjesë organike, pjesëzat e mbetura pezull, fosfate, nitrate dhe të metaleve të rënda. Kjo është edhe arsyeja që në disa vende zbatohet edhe një fazë e tretë. Kjo përfshin një seri procesesh fiziko-kimike, që kanë për qëllim të heqin ndotës të veçantë, të mbetur në ujërat pas dy fazave të para. Ky ujë i pastruar në këtë mënyrë dhe relativisht i pastër rikthehet në basenet. Kjo gjë nuk është e mundur për të gjitha vendet europiane. Sidoqoftë, numri i impianteve të pastrimit me tri faza është në rritje. Duhet t’u theksohet nxënësve fakti që një nga detyrat më të rëndësishme që duhet të plotësojnë vendet e Europës Qendrore dhe Lindore për të hyrë në Europën e Bashkuar është edhe ndërtimi i impianteve bashkëkohore për trajtimin e ujërave të zeza në të gjitha vendbanimet e tyre me popullatë mbi 10 000 banorë. Një proces i tillë ka filluar edhe në Kosovë, në Skënderaj etj. Studioni dhe diskutoni në klasë temat e mëposhtme: 3 • Nga vjen uji i pijshëm në vendbanimin tuaj? Ç’lloj trajtimi kalon uji? • A ka ndonjë sistem të ujërave të zeza dhe impiant trajtimi të tyre në zonën ku ju banoni? • Nëse këto ujëra nuk trajtohen, a ka ndonjë plan për ngritjen e këtyre impianteve në të ardhmen? Ecuria • Organizoni një vizitë në një impiant për trajtimin dhe pastrimin e ujërave dhe në një impiant për trajtimin e ujërave të përdorura. Takoni disa specialistë të bashkisë, që janë përgjegjës për furnizimin e ujit të pijshëm dhe për mbrojtjen e ujërave nga ndotja. Diskutoni me ta shqetësimet tuaja dhe të familjes suaj për mbrojtjen e ujit nga ndotja dhe për kursimin e tij. Kërkoni përgjigje për çështjet, që lidhen me planet e komunës për përmirësime të mëtejshme të cilësisë së ujit dhe për parandalimin e ndotjes. Mundohuni të gjeni informacion lidhur me ndonjë burim specifik të ndotjes në rajonin ku është vendbanimi juaj dhe me masat që janë marrë për këtë problem nga autoritetet vendore. • Përgatitni një “Kënd informacioni të gjelbër” dhe vendoseni në një vend të dukshëm në shkollën tuaj. Organizoni Ditën e Ujit (ose Javën e Ujit), duke nënvizuar nevojën e kursimit të ujit dhe të mbrojtjes së burimeve ujore. Kontaktoni me mass-median dhe bëni të ditur nismën tuaj me komunitetin vendas. Të kursesh ujin në shtëpi • Para se të lani enët, hiqni mbetjet e ushqimit nga sipërfaqja e enëve. • Mos i lani enët nën ujë të rrjedhshëm, por përdorni kapakun për mbylljen e vrimës së lavamanit për të mbledhur ujin në lavaman – kjo do të kursejë gjysmën e sasisë së ujit të nevojshëm. • Kur lani frutat dhe perimet, mbyllni vrimën e lavamanit me kapak. • Mos shpërdoroni ujin për të ftohur objektet e nxehta me ujë të rrjedhshëm. • Përdorni makinën larëse me kapacitet të plotë. • Nëse rrobat e palara janë shumë të pista, para se t’i lani vendosini në një enë me ujë dhe detergjent. • Përdorni një kovë me ujë dhe sapun për larjen e makinës, duke përdorur zorrën me ujë vetëm në fund. • Lajini tarracat dhe ballkonet vetëm kur bie shi. • Fshini gjethet e pemëve, në vend që t’i lagni me ujë me presion. • Mos e ujisni kopshtin me ujë të pijshëm. Për këtë përdorni ujë pusi ose ujë të mbledhur nga reshjet. • Mos ujisni kur ka erë ose kur rrezatimi i diellit është shumë i fortë – këto janë momentet kur uji avullon më shpejt. • Rregullo rubinetin e prishur. 24 Uji: thelbi i jetës
Si të mbrojmë ujin nga ndotja? Uji 1 Pastrimi i porcelanëve dhe zëvendëso pllaka të qeramikës. Pastruesit që shiten për pastrimin e pllakave të qeramikës, janë toksike dhe gërryese. Në vend të tyre mund të përdoren uthulla dhe uji me sodë buke. Pastrimi i dritareve. Produktet për larjen e dritareve janë, gjithashtu, toksike dhe gërryes. Një alternativë më e sigurt është uji i ngrohtë, me uthull me raportin 11:1. Substancat për zhbllokim Zakonisht, këto produkte janë baza të forta. Ato përmbajnë elemente të forta toksike e gërryese dhe mund të shkaktojnë djegie. Në vend të tyre, për zhbllokim të tubacioneve të drenazhimit mund të përdorni pompa ose tela. Për pastrim të herëpashershëm, përdorni ujë, ku të keni shtuar një lugë uthull ose një lugë sodë buke dhe më pas ujë të ngrohtë, për ta shpëlarë. Solucionet zbardhëse për lavamanë. Këto janë gërryes dhe toksike. Ju mund t’i zëvendësoni me një gotë uthull ose me sodë buke. Produktet xhelatinoze ose pluhura për pastrimin e stufave të gatimit. Këto, në përgjithësi, janë baza të forta toksike dhe gërryes. Në intervale të rregullta pastrojeni sobën me sodë buke. Si të kursejmë ujin? Shkencëtarët pretendojnë që, me zbatimin e teknologjive moderne, konsumi i ujit në familjet tona të ulet në masën 30 për qind, në bujqësi të përgjysmohet dhe në sektorin industrial përdorimi i ujit të pijshëm të pakësohet në masën 90%. Është e nevojshme: • riparimi i tubacioneve të ujit – për të minimizuar humbjet e ujit gjatë transportit • zbatimi në bujqësi i metodës së ujitjes me “pika” (nëpër rrënjët e bimëve) për të rritur përdorimin efikas të ujit, duke ulur humbjet nga avullimi. • ndërtimi kudo i sistemeve të pastrimit të ujit. • futja e riqarkullimit të ujit në furnizimin me ujë të industrisë. • zbatimi i një takse mjedisore për ujin, që mund të mbulojë të gjitha kostot e furnizimit, menaxhimit dhe pastrimit të ujit. Uji: thelbi i jetës 25
Uji Fleta e punës për nxënësit Fletë pune për nxënësin “Ujërat e njelmëta dhe ujërat e ëmbla” Plotësoni fjalitë e shkruara më poshtë Ujërat e njelmëta: Ujërat e ëmbla: mbulojnë….% të sipërfaqjes së Tokës zënë vetëm….% e rezervës së ujërave globale mund të gjenden në…………….. mund të gjenden në…………….. përmbajnë nuk përmbajnë……… Emrat e oqeaneve kryesore janë: Emrat e liqeneve më të afërt janë: Emrat e deteve më të afërt janë: Emrat e lumenjve, liqeneve ose rezervuarëve më të afërt në zonën tuaj të banimit janë: Përgjigjuni dhe mbushni kutitë me PO ose JO Ujërat e njelmëta Ujërat e ëmbla PO JO PO JO Uji është përdorur për: lundrim transportin detar peshkim pushime dhe zbavitje (pishinat dhe qendrat e pushimit) nxjerrjen e kripës dhe të mineraleve të tjera ujitje gatim dhe ujë të pijshëm Uji ndotet nga: ujërat e zeza mbetjet/Hedhurinat kimikatet/Metalet e rënda pesticidet dhe plehrat bujqësore llumrat mbetjet radioaktive rrjetat e peshkimit dhe aksesorët produktet plastike fundërrinat si rezultat i erozionit të tjera 26
Uji Fleta e punës për nxënësit Fletë pune për nxënësin “Si të kursejmë ujin në shtëpi”7 Detyrë shtëpie – Si i laj unë dhëmbët? Kushtet e problemit Duke supozuar se popullata e qytetit tuaj është 30.000 banorë dhe shumica e njerëzve i lajnë dhëmbët duke mbajtur çezmën hapur dhe të tjerët më të pakët në numër e hapin çezmën vetëm për të shpëlarë furçën dhe dhëmbët. Mesatarja e normës së rrjedhjes së ujit është 2 litra/min. Mesatarja, kur hapet rubineti vetëm për të shpëlarë dhëmbët dhe furçën është sa gjysma (rreth 1 litër). Kërkesat A: Sa është sasia e ujit, që mund të shpenzojë në vit popullata, duke supozuar se të gjithë njerëzit e lënë rubinetin e çezmës hapur, ndërkohë që lajnë dhëmbët? B: Sa është sasia e ujit, që mund të shpenzojë në vit popullata, duke supozuar se të gjithë njerëzit i lajnë dhëmbët me rubinetin e çezmës mbyllur, ndërkohë që lajnë dhëmbët? C: Sa është sasia e ujit që mund të kursehet në vit nëse, të gjithë njerëzit në qytet i lajnë dhëmbët rregullisht në mënyrë ekonomike? Detyrë shtëpie – Si të rruhesh? Kushtet e problemit Supozoni që, popullata e qytetit është 40.000 banorë. Mund të sugjerojmë se gjysma e tyre janë burra dhe vetëm gjysma e tyre rruhen çdo mëngjes (pjesa tjetër janë akoma të rinj ose mbajnë mjekër). Shumica e burrave që rruhen e mbajnë çezmën hapur, kurse të tjerët e hapin vetëm kur shpëlajnë makinën e rrojës dhe fytyrën. Mesatarja e kohës së rruajtjes është 6 minuta. Rrjedhja e çezmës së ujit, kur e mbajmë rubinetin të hapur është 2 litra/min. Kur gjatë rruajtjes rubineti mbahet hapur vetëm kur është e nevojshme, për shpëlarjen e makinës së rrojes dhe të fytyrës, atëherë shpenzohet dy herë më pak ujë. Kërkesat A: Sa është sasia e ujit që mund të shpenzojë në vit ky qytet, duke supozuar se të gjithë burrat gjatë rruajtjes mbajnë rubinetin e çezmës hapur? B: Sa është sasia e ujit, që mund të shpenzojë në vit ky qytet, duke supozuar se të gjithë burrat rruhen duke e mbajtur mbyllur çezmën? C: Sa është sasia e ujit, që mund të kursehet për një vit në këtë qytet, nëse të gjithë burrat rruhen rregullisht në mënyrë ekonomike? 27
Uji Fleta e punës për nxënësit Fletë pune për nxënësin “Fazat e trajtimit të ujërave të zeza” 2 Trajtimi dytësor i ujërave të zeza Procesi i trajtimit dytësor të ujërave të zeza është biologjik, në të cilin bakteret aerobike përdoren për të hequr deri në 90% të sasisë së lëndëve të biodegradueshme. Ujërat e zeza, pas trajtimit parësor, hidhen me presion në një rezervuar të madh ku përzihen për disa orë me llumra të pasuruara me baktere dhe flluska oksigjeni, çka lehtëson dhe përshpejton degradimin e mikrorganizmave. Më pas, uji shkon në një rezervuar sedimentimi (precipitimi), ku shumica e grimcave të mbetura pezull dhe e mikrorganizmave precipitojnë si llum. Ky llum, i prodhuar nga trajtimi parësor dhe dytësor, që ka kaluar në proceset e trajtimit anaerobik më pas digjet në impiante të posaçme, groposet ose i hidhet tokës si pleh organik. Edhe pas trajtimit dytësor, ky ujë përmban akoma grimca në pezulli, 70% të fosfatit të tij, disa nitrate dhe përbërje të metaleve toksike. Trajtimi parësor Trajtimi i avancuar (me tre etapa) i ujërave të zeza i ujërave të zeza Trajtimi parësor Trajtimi i avancuar (me tre etapa) i ujërave i ujërave të zeza është të zeza është një proces i specializuar fiziko- një proces mekanik kimik, që heq ndotës të veçantë të mbetur që realizohet me rrjeta në ujë, pas trajtimit parësor dhe dytësor. (ndarëse) për të filtruar 1 Trajtimi i avancuar përdoret rrallë për shkak ujin nga mbetjet, të kostos së lartë operative. Me gjithë koston sikurse janë gurët, e lartë, ky lloj trajtimi përdoret për 1/3 e 3 degët dhe shkopinjtë. popullatës në Finlandë, në ish-Gjermaninë Perëndimore, në Zvicër, në Suedi dhe, në një shkallë më të ulët, në Danimarkë dhe në Norvegji. 28

More Related Content

Uji

  • 1. Uji 1 Uji: thelbi i jetĂ«s Ideja kryesore Secili nga ne ka pĂ«rgjegjĂ«si pĂ«r ujin, pasi tĂ« gjithĂ« jemi pĂ«rdorues tĂ« tij. Kjo do tĂ« thotĂ« se tĂ« gjithĂ« duhet ta mbrojmĂ« dhe ta ruajmĂ« atĂ« nga ndotja. Koha 7 orĂ« mĂ«simi (dy aktivitetet e para janĂ« mĂ« tĂ« shkurtra dhe janĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r nxĂ«nĂ«s mĂ« tĂ« vegjĂ«l). Periudha NĂ« çdo stinĂ« tĂ« vitit (periudha tĂ« vlerĂ«sohet nga mĂ«suesi). Vendi Klasa Materialet NjĂ« gotĂ« me ujĂ« tĂ« pijshĂ«m, tabaka e vogĂ«l, rĂ«rĂ« e thatĂ«, njĂ« sasi e vogĂ«l me lĂ«ngje pĂ«r tĂ« pirĂ«, tĂ« polverizuara (ose disa kristale tĂ« permaganatit tĂ« hekurit, polverizues (atomizator), enĂ« pĂ«r mbajtjen e ujit 2– 3 litĂ«rshe, gypa, shishe plastike 1.5 litĂ«rshe, gurĂ« tĂ« mĂ«dhenj dhe tĂ« vegjĂ«l, shajak, fletĂ« pune. LĂ«nda Kimi, Biologji, Gjeografi, FizikĂ«, Shkenca mjedisore, Edukim qytetar. QĂ«llimi • TĂ« kuptohet rĂ«ndĂ«sia e ujit; • TĂ« tregohet si mund tĂ« kursejmĂ« ujin me anĂ«n e ndryshimeve tĂ« vogla nĂ« sjelljen tonĂ« tĂ« pĂ«rditshme • Rritja e njohurive mbi ndotjen e ujit dhe fitimi i njohurive tĂ« reja pĂ«r mbrojtjen dhe kursimin e tij nĂ« familje. Metodat Leksion, diskutim, mbledhje idesh, prezantim videoklipesh Uji: thelbi i jetĂ«s 19
  • 2. 1 Uji Hyrje ”NĂ«se ekziston mrekulli nĂ« kĂ«tĂ« planet, ajo Ă«shtĂ« uji” /Loran Eiselz. Uji Ă«shtĂ« njĂ« pjesĂ« specifike e sipĂ«rfaqes sĂ« TokĂ«s. Sasia e madhe e ujit Ă«shtĂ« ajo qĂ« na bĂ«n ta quajmĂ« TokĂ«n “Planeti Blu”. Gjithsesi, pjesa kolosale e rezervave tĂ« ujit u pĂ«rket oqeaneve dhe deteve dhe vetĂ«m 0,6% e sasisĂ« sĂ« pĂ«rgjithshme tĂ« ujĂ«rave Ă«shtĂ« e pĂ«rshtatshme pĂ«r t’u pirĂ«. UjĂ«rat sipĂ«rfaqĂ«sore dhe ata nĂ«ntokĂ«sore janĂ« elemente tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« ciklin e ujit nĂ« tokĂ«. UjĂ«rat sipĂ«rfaqĂ«sore pĂ«rfshijnĂ« lumenjtĂ«, liqenet dhe akullnajat. UjĂ«rat nĂ«ntokĂ«sore, janĂ« mĂ« pak tĂ« studiuar dhe burime shumĂ« mĂ« tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u pĂ«rcaktuar. Uji pĂ«rdoret pĂ«r qĂ«llime bujqĂ«sore (ujitja), industriale (prodhimi i tĂ« mirave materiale dhe si faktor nĂ« ngrohje, ftohje), dhe shtĂ«piake (pirje, higjienĂ« personale, larje dhe pĂ«r çlodhje). NĂ« ditĂ«t e sotme probleme serioze paraqet pĂ«rdorimi pa kriter i ujit, si dhe rritja e ndotjes sĂ« burimeve tĂ« ujit, gjĂ« qĂ« mund tĂ« çojĂ« mbarĂ« njerĂ«zimin nĂ« njĂ« katastrofĂ«. MeqenĂ«se tĂ« gjithĂ« jemi pĂ«rdorues tĂ« ujit, ne jemi nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, edhe pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r mbrojtjen e tij. Dy parimet bazĂ« pĂ«r mirĂ«mbajtjen e burimeve ujore janĂ« ruajtja dhe mbrojtja. VeprimtaritĂ« Cikli i ujit (pĂ«r nxĂ«nĂ«sit mĂ« tĂ« vegjĂ«l) Sillni njĂ« gotĂ« me ujĂ«. I kĂ«rkoni dikujt nga klasa qĂ« tĂ« pijĂ« pak dhe tĂ« pĂ«rcaktojĂ« moshĂ«n e kĂ«tij uji. Shpjegojini nxĂ«nĂ«sve se mosha e ujit Ă«shtĂ« afĂ«rsisht 4,5 miliardĂ« vjet (ai Ă«shtĂ« gati po aq i vjetĂ«r sa edhe planeti ynĂ«) dhe Ă«shtĂ« nĂ« lĂ«vizje tĂ« vazhdueshme ndĂ«rmjet tokĂ«s dhe atmosferĂ«s. Dielli dhe era shkaktojnĂ« avullimin sipĂ«rfaqja e tokĂ«s, gjethet e bimĂ«ve, trupat e kafshĂ«ve, si dhe nga sipĂ«rfaqet e lumenjve, liqeneve dhe oqeaneve. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, uji nga forma e lĂ«ngĂ«t, shndĂ«rrohet nĂ« avull. NĂ«n disa kushte tĂ« caktuara, avulli kondensohet dhe bie mbi tokĂ« nĂ« formĂ«n e shiut dhe tĂ« dĂ«borĂ«s (reshjet). Procesi i rrjedhjes nĂ« pĂ«rrenj e nĂ« lumenj, gjatĂ« tĂ« cilit uji shpesh tret dhe takon edhe materiale tĂ« tjera, quhet rrjedhje natyrore. Shirat ushqejnĂ« lumenjtĂ« dhe liqenet. LumenjtĂ« rrjedhin dhe derdhen nĂ« dete dhe oqeane. NjĂ« pjesĂ« e reshjeve depĂ«rton nĂ«n tokĂ« dhe krijon ujĂ«rat nĂ«ntokĂ«sore. PĂ«r ilustrim pĂ«rdorni paraqitjen ndĂ«rvepruese, qĂ« ndodhet nĂ« kompakt disk CD me titull “Cikli i ujit”. Pjesa II – UjĂ«rat e njelmĂ«ta dhe ujĂ«rat e Ă«mbla (pĂ«r nxĂ«nĂ«sit mĂ« tĂ« vegjĂ«l) U shpĂ«rndani nxĂ«nĂ«sve fletĂ«t e punĂ«s, qĂ« ndodhen nĂ« faqen nr. 26 pĂ«r “UjĂ«rat e njelmĂ«ta dhe ujĂ«rat e Ă«mbla” dhe analizoni ngjashmĂ«ritĂ« dhe ndryshimet ndĂ«rmjet kĂ«tyre dy llojeve tĂ« ujĂ«rave. Tregoni se, megjithĂ«se uji i deteve mbulon 70% tĂ« sipĂ«rfaqes sĂ« TokĂ«s, kripĂ«sia e tij e bĂ«n tĂ« papĂ«rdorshĂ«m pĂ«r qĂ«llime pirjeje, gatimi dhe ujitjeje. UjĂ«rat e Ă«mbla janĂ« vetĂ«m 2% e rezervave tĂ« pĂ«rgjithshme ujore tĂ« globit. Prandaj ato duhet tĂ« mbrohen nga ndotja. Uji – ne nuk mund tĂ« jetojmĂ« pa tĂ« Prezantoni pĂ«rpara nxĂ«nĂ«sve informacionin qĂ« keni nĂ« hyrje, plus disa tĂ« dhĂ«na 1 tĂ« mĂ«tejshme tĂ« marra nga kompakt disku (CD) – Kreu Uji. Shpjegojuni nxĂ«nĂ«sve se bota sot Ă«shtĂ« duke u pĂ«rballur me krizĂ«n globale tĂ« ujit. 2 • MĂ« shumĂ« se 1 miliard njerĂ«z nuk kanĂ« ujĂ« tĂ« pastĂ«r pĂ«r tĂ« pirĂ«. • MĂ« shumĂ« se 2,4 miliard njerĂ«z jetojnĂ« nĂ« kushte sanitare tĂ« papranueshme – nuk kanĂ« rrjet kanalizimesh pĂ«r ujĂ«rat e zeza, nuk kanĂ« trajtim bashkĂ«kohor tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza. • Parashikimet tregojnĂ« se rreth vitit 2025, 2/3 e popullsisĂ« nĂ« TokĂ«, do tĂ« vuajĂ« nga mungesa e ujit. Shfaqjuni nxĂ«nĂ«sve filmin vizatimor pĂ«r ujin e pijshĂ«m tĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« diskun me filma. 3 MĂ« pas diskutoni me ata rreth çështjeve tĂ« mĂ«poshtme: • PĂ«r sa ujĂ« ka nevojĂ« njĂ« njeri i rritur nĂ« kohĂ«t e sotme? (AfĂ«rsisht 80 litra/ditĂ«) • Sa njerĂ«z vdesin çdo ditĂ« si rezultat i pĂ«rdorimit tĂ« ujit tĂ« pijshĂ«m tĂ« ndotur? (AfĂ«rsisht 25 000, shumica e tĂ« cilĂ«ve janĂ« fĂ«mijĂ«.) 20 Uji: thelbi i jetĂ«s
  • 3. 4 NĂ« fund tĂ« filmit edukues, mundohuni t’u jepni pĂ«rgjigje pyetjeve tĂ« mĂ«poshtme: • Pse Ă«shtĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m menaxhimi i mirĂ« i burimeve ujore? • ÇfarĂ« shkaktohet nga ana e ujit tĂ« ndotur? • Si mund ta mbrojmĂ« ujin? • Si mund tĂ« ndihmojmĂ«? (PĂ«rdorni informacionin e prezantuar nĂ« shembullin Uji 1 “Si tĂ« kursejmĂ« ujin?” Si tĂ« kursejmĂ« ujin nĂ« shtĂ«pi Shpjegoni nxĂ«nĂ«sve qĂ« edhe disa ndryshime tĂ« vogla nĂ« jetĂ«n e pĂ«rditshme, mund tĂ« rezultojnĂ« nĂ« kursimin e ujit. Ilustrime I pyesni nxĂ«nĂ«sit sa shpesh i lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t. NjĂ« nxĂ«nĂ«s del vullnetarisht dhe shkon 1 te lavamani dhe tregon se si ai/ajo, pastron dhĂ«mbĂ«t. SupozojmĂ« se nxĂ«nĂ«si do tĂ« shkojĂ« te lavamani, hap rubinetin dhe lan dhĂ«mbĂ«t, por e lĂ« ujin tĂ« rrjedhĂ« kot nga çezma. NĂ«se nxĂ«nĂ«si vepron kĂ«shtu, atĂ«herĂ« alternativa pĂ«r tĂ« harxhuar kot ujin Ă«shtĂ« e qartĂ«. NĂ« tĂ« kundĂ«rt, kur nxĂ«nĂ«si, pasi lag furçën e dhĂ«mbĂ«ve me ujĂ«, e mbyll menjĂ«herĂ« çezmĂ«n, ai Ă«shtĂ« njĂ« shembull i mirĂ« pĂ«r tĂ« tjerĂ«t. ShĂ«nim: NxĂ«nĂ«si vullnetar mund ta shpjegojĂ« vetĂ« kĂ«tĂ«. Diskutoni nĂ«se ekziston njĂ« mĂ«nyrĂ« tjetĂ«r, mĂ« ekonomike, pĂ«r tĂ« larĂ« dhĂ«mbĂ«t. 2 PĂ«r shembull, tĂ« hapim rubinetin vetĂ«m kur lajmĂ« furçën ose kur shpĂ«lajmĂ« dhĂ«mbĂ«t dhe ta mbyllim atĂ«, kur jemi duke i larĂ« ato. Sa ujĂ« mund tĂ« kursehet nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«? ProvĂ«: NĂ«se rubineti pikon: merr njĂ« enĂ« 1 litĂ«rshe. Mat kohĂ«n se pĂ«r sa kohĂ« mbushet 3 vetĂ«m duke pikuar. Mat kohĂ«n. ShumĂ«zo pr 24 orĂ«, njĂ« javĂ«, muaj. Nxirr pĂ«rfundime. Ilustrime Pyesni njĂ« djalĂ« nĂ« klasĂ« se si rruhet i ati ose vĂ«llai i tij (nĂ«se ai vetĂ« nuk rruhet akoma). 1 NxĂ«nĂ«si shkon te lavamani dhe bĂ«n sikur rruhet. NĂ«se ai lĂ« çezmĂ«n hapur gjatĂ« gjithĂ« demonstrimit, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« e qartĂ« se ai nuk e ka merakun e kursimit tĂ« ujit. NxĂ«nĂ«si duhet tĂ« shpjegojĂ« se si duhet vepruar gjatĂ« procesit tĂ« rruajtjes qĂ« tĂ« kursehet sa mĂ« shumĂ« uji, duke mos e lĂ«nĂ« qĂ« ai tĂ« rrjedhĂ« kot. Diskutoni nĂ«se ekziston njĂ« mĂ«nyrĂ« tjetĂ«r mĂ« ekonomike pĂ«r t’u rruajtur. PĂ«r shembull 2 lagia e furçës sĂ« rrojes ose e tehut tĂ« briskut nĂ« njĂ« enĂ« me ujĂ«. Pyesni nxĂ«nĂ«sit, nĂ«se kanĂ« parĂ« disa nga tĂ« afĂ«rmit e tyre mĂ« tĂ« vjetĂ«r tĂ« rruhen nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«. Shpjegoni nxĂ«nĂ«sve se, nĂ« dukje, nĂ« tĂ« dyja rastet, metoda mĂ« ekonomike e rekomanduar 3 pĂ«r tĂ« kursyer ujin, krijohet ideja sikur nuk sjell ndonjĂ« kursim tĂ« madh. MegjithatĂ«, nĂ« jetĂ«n e pĂ«rditshme kĂ«to ndryshime tĂ« vogla nĂ« veprimet e higjienĂ«s personale kanĂ« njĂ« efekt shumĂ« tĂ« madh, kur praktikohen nga tĂ« gjithĂ«. PĂ«r tĂ« bindur “mosbesuesit”, u shpĂ«rndani nxĂ«nĂ«sve fletĂ«n e punĂ«s “Si tĂ« kursejmĂ« ujin?” dhe i ftoni ata tĂ« zgjidhin problemin matematikor tĂ« dhĂ«nĂ« mĂ« poshtĂ«. Mund tĂ« organizoni edhe njĂ« konkurs pĂ«r zgjidhjen mĂ« tĂ« shpejtĂ«; pastaj kĂ«rkoni nga ata nxĂ«nĂ«s, qĂ« e zgjidhĂ«n problemin, tĂ« japin pĂ«rgjigjen e tyre nĂ« njĂ« letĂ«r, duke shĂ«nuar dhe emrat e tyre. Prisni derisa tĂ« gjithĂ« tĂ« kenĂ« mbaruar me llogaritjet, pastaj njoftoni nxĂ«nĂ«sit pĂ«r pĂ«rgjigjet e sakta dhe pĂ«rgĂ«zoni fituesit. PĂ«rgjigje: Si i laj dhĂ«mbĂ«t? A: 131.400.000 litra; B: 21.900.000 litra; C: 109.500.000 litra Si rruhem? A: 43.800.000 litra; B: 3.650.000 litra; C: 40.150.000 litra Jepuni kohĂ« nxĂ«nĂ«sve tĂ« shkĂ«mbejnĂ« komentet dhe pĂ«rshtypjet e vĂ«zhgimeve 4 tĂ« tyre pasi kanĂ« bĂ«rĂ« llogaritjet. Organizoni shkĂ«mbim idesh pĂ«r mĂ«nyra tĂ« tjera, qĂ« mund tĂ« arrihen pĂ«r pĂ«rdorim 5 mĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« ujit nĂ« familje. Diskutoni udhĂ«zimet qĂ« jepen nĂ« faqen 24 nĂ« lidhje Uji: thelbi i jetĂ«s 21
  • 4. 1 Uji 6 me mundĂ«sitĂ« pĂ«r kursimin e ujit nĂ« shtĂ«pi. Shkruani nĂ« dĂ«rrasĂ«n e zezĂ« tĂ« gjitha sugjerimet qĂ« jepen dhe, mĂ« pas, pĂ«rcaktoni cilat prej tyre janĂ« reale dhe mund tĂ« pĂ«rdoren pĂ«r zhvillimin e njĂ« plani familjar pĂ«r tĂ« kursyer ujin. Nxitini nxĂ«nĂ«sit tĂ« angazhojnĂ« anĂ«tarĂ«t e tjerĂ« tĂ« familjes: • NĂ« zgjidhjen e problemeve matematikore • PĂ«r tĂ« mĂ«suar nga shembulli i faqes nr. 24 “11 mundĂ«si pĂ«r Kursimin e ujit nĂ« shtĂ«pi”. • PĂ«r hartimin e njĂ« plani familjar pĂ«r tĂ« kursyer ujin Si tĂ« mbrojmĂ« ujin nga ndotja nĂ« familje Jepni nxĂ«nĂ«sve njĂ« detyrĂ«, pĂ«r tĂ« mbledhur gjatĂ« 1–2 muajve 1 tĂ« gjitha llojet e paketimeve (me etiketa) nga detergjentĂ« tĂ« ndryshĂ«m pĂ«r larje dhe pastrim tĂ« pĂ«rdorura nĂ« familje dhe t’i sjellin nĂ« klasĂ«. Organizoni njĂ« shkĂ«mbim idesh “Si e ndotim ne ujin nĂ« shtĂ«pitĂ« tona?” 2 (NĂ«pĂ«rmjet pĂ«rdorimit tĂ« tualetit tĂ« shtĂ«pisĂ« (WC-sĂ«), kur lajmĂ« dhe pastrojmĂ« me kimikate tĂ« ndryshme, kur pastrojmĂ« shtĂ«pinĂ« etj.) Shpjegoni se ajo qĂ« duket si mĂ« e ndotur – pĂ«r shembull, ujĂ«rat e zeza tĂ« WC-sĂ«, – nuk janĂ« 3 problem pĂ«r natyrĂ«n. Mikroorganizma tĂ« ndryshme janĂ« pĂ«rshtatur pĂ«r tĂ« proceduar mĂ« tej me mbetjet organike njerĂ«zore. NĂ« fakt, problemet mĂ« tĂ« mĂ«dha vijnĂ« nga substancat kimike bashkĂ«kohore pĂ«r larje dhe pastrim nĂ« shtĂ«pi. Pasi vihen nĂ« kontakt me ujin, kĂ«to substanca pĂ«rzihen me ujĂ«rat e zeza tĂ« WC-sĂ« dhe hyjnĂ« nĂ« sistemin e ujĂ«rave tĂ« zeza (nĂ«pĂ«rmjet gropĂ«s septike ose rrjetit tĂ« kanalizimeve tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza, te sistemi i trajtimit tĂ« ujĂ«rave tĂ« pĂ«rdorura). Kimikatet mbysin mikroorganizmat, qĂ« kryejnĂ« dekompozimin e mbetjeve organike njerĂ«zore. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« prishet balanca e vendosur me vite. Tregoni se nuk ekziston detergjent larĂ«s ose pastrues qĂ« tĂ« jetĂ« plotĂ«sisht i sigurt pĂ«r mjedisin. TĂ« gjithĂ« kĂ«to kimikate, janĂ« ndotĂ«s nĂ« shkallĂ« tĂ« ndryshme. Prandaj, mĂ« e mira qĂ« mund tĂ« bĂ«jmĂ« Ă«shtĂ« t’i pĂ«rdorim ato nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« arsyeshme, duke parapĂ«lqyer ato qĂ« janĂ« tĂ« etiketuara, si mĂ« tĂ« sigurta dhe qĂ« pĂ«rmbajnĂ« substanca miqĂ«sore me mjedisin. NjĂ« opsion tjetĂ«r Ă«shtĂ« pĂ«rdorimi mĂ« i shpeshtĂ« i disa kĂ«shillave pĂ«r pastrimin, tĂ« harruara deri diku – pĂ«rdorni informacionin e gjetur nĂ« faqen nr 25 “Si tĂ« mbrojmĂ« ujin nga ndotja”. BĂ«ni njĂ« shqyrtim tĂ« paketimit tĂ« detergjenteve pĂ«r larje dhe pastrim, qĂ« nxĂ«nĂ«sit kanĂ« 4 sjellĂ« nĂ« klasĂ«, dhe studioni pĂ«rbĂ«rjen qĂ« pĂ«rshkruhet nĂ« etiketat e tyre. A ekziston njĂ« shenjĂ« pĂ«r substancat miqĂ«sore me mjedisin? Kontaktoni prindĂ«rit dhe ekspertĂ«t pĂ«r qartĂ«sime tĂ« mĂ«tejshme. KĂ«rkoni pĂ«rqĂ«ndrim tĂ« vĂ«mendjes sĂ« nxĂ«nĂ«sve nĂ« faktin qĂ« derivatet e ndryshme tĂ« naftĂ«s (lubrifikantĂ«t e makinave dhe karburantet) janĂ« veçanĂ«risht tĂ« rrezikshme. Derdhja e tyre drejtpĂ«rdrejtĂ« nĂ« rrjetin e kanalizimeve tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza, Ă«shtĂ« e patolerueshme. Ajo duhet tĂ« bĂ«het veçanĂ«risht nĂ« vende tĂ« caktuara (auto-servise dhe stacione karburanti), ku bĂ«het edhe mbledhja, transportimi dhe trajtimi i tyre sipas rregullave strikte. Kush e ndot ujin? Organizoni njĂ« diskutim lidhur me temĂ«n “Si ndikon aktiviteti njerĂ«zor nĂ« ndotjen 1 e baseneve ujore?” (BujqĂ«sia, industria, ndĂ«rtimi, rrjedhja e substancave tĂ« rrezikshme, depozitimi i mbetjeve familjare tĂ« parregulluara me ligj etj). Shkruani tĂ« gjitha pĂ«rgjigjet nĂ« dĂ«rrasĂ«n e zezĂ« ose nĂ« njĂ« poster tĂ« bardhĂ«. KĂ«rkoni nga nxĂ«nĂ«sit tĂ« nĂ«nvizojnĂ« shkaqet aktuale tĂ« ndotjes sĂ« baseneve ujore, nĂ« zonĂ«n ku ndodhet shtĂ«pia e tyre. I shpjegoni nxĂ«nĂ«sve se shumĂ« vjet mĂ« parĂ« njeriu ka pĂ«rshtatur dhe ka praktikuar 2 derdhjen e mbeturinave nĂ«n tokĂ«, nĂ« disa zona tĂ« caktuara tĂ« quajtura vendgrumbullim pĂ«r mbeturina. MegjithatĂ«, nĂ« shumĂ« raste, njĂ« zonĂ« e tillĂ«, ku grumbullohen mbeturina mund tĂ« kthehet nĂ« njĂ« “zonĂ« burimi ndotjesh” pĂ«r ujĂ«rat nĂ«ntokĂ«sore, si edhe pĂ«r ujĂ«rat sipĂ«rfaqĂ«sore. Me ndihmĂ«n e nxĂ«nĂ«sve, ju mund tĂ« bĂ«ni njĂ« ilustrim tĂ« tillĂ«: 22 Uji: thelbi i jetĂ«s
  • 5. • Mbushni njĂ« pjatĂ« plastike (tabaka) me njĂ« shtresĂ« 2–3 cm me rĂ«rĂ« tĂ« thatĂ«. • BĂ«ni njĂ« vrimĂ« tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ« nga fundet dhe vendosni njĂ« sasi tĂ« vogĂ«l me lĂ«ngje pĂ«r tĂ« pirĂ«, tĂ« polverizuara (koncentrat lĂ«ngu i tharĂ« dhe i ngyrosur) ose disa kristale permanganat hekuri. Shpjegoni qĂ« ky pĂ«rpunim Ă«shtĂ« shumĂ« i ngjashĂ«m me depozitimin e mbeturinave nĂ« nĂ«ntokĂ« nĂ« njĂ« vendgrumbullimi tĂ« mbeturinave. NjĂ« vend i tillĂ« quhet “burim ndotjeje”. Uji 1 • Ngrini tabakanĂ« nĂ« fund aty ku u hodh “mbetja”, duke bĂ«rĂ« njĂ« analogji me natyrĂ«n, atje ku sipĂ«rfaqja Ă«shtĂ« e pjerrĂ«t. • Filloni tĂ« spĂ«rkatni pikĂ«n e groposjes sĂ« mbeturinave me spĂ«rkatĂ«sen e mbushur me ujĂ«. Shpjegojuni fĂ«mijĂ«ve se po simuloni rĂ«nien e shiut. KĂ«rkojuni nxĂ«nĂ«sve tĂ« shohin se si po ndryshon ngjyra e rĂ«rĂ«s. NĂ« çfarĂ« konkluzioni mund tĂ« arrini? Vini nĂ« dukje se, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ«, bĂ«het shpĂ«rndarja e ndotĂ«sve nĂ« mjedis. 3 FaktorĂ«t ndotĂ«s mund tĂ« hyjnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme nĂ« shtresat e ujĂ«rave nĂ«ntokĂ«sore, nĂ« puse, nĂ« lumenj ose nĂ« liqene, prej tĂ« cilĂ«ve merret edhe uji i pijshĂ«m, qĂ« na vjen nĂ« rubinetin e çezmave tĂ« shtĂ«pive tona. Nxitini nxĂ«nĂ«sit qĂ« atĂ« çfarĂ« panĂ« nĂ« demonstrimin e kryer nĂ« klasĂ«, t’ua tregojnĂ« 4 anĂ«tarĂ«ve tĂ« familjeve tĂ« tyre dhe tĂ« diskutojnĂ« me ta se ç’mund tĂ« bĂ«jnĂ« nĂ« rastet kur duhet tĂ« pĂ«rdorin kimikate nĂ« kopsht, pĂ«r bimĂ«t e pĂ«r lulet. Trajtimi i ujĂ«rave tĂ« zeza familjare Formimi dhe pastrimi i ujĂ«rave tĂ« zeza familjare. Ilustroni formimin e ujĂ«rave tĂ« zeza familjare, 1 duke pĂ«rzier disa sasi tĂ« vogla pastruesish tĂ« ndryshĂ«m, detergjentesh, llumra kafeje, çaji, copa letrash tualeti, ngjyrues etj., me rreth njĂ« litĂ«r ujĂ«, nĂ« njĂ« enĂ« 3 litĂ«rshe. PĂ«rgatitni njĂ« filtĂ«r, duke pĂ«rdorur metodĂ«n 2 e mĂ«poshtme (shihni vizatimin), prisni fundin e njĂ« shisheje plastike 1.5 litĂ«rshe dhe merrni pjesĂ«n e sipĂ«rme tĂ« saj. Kthejeni me kokĂ«n poshtĂ«, duke e kthyer nĂ« njĂ« hinkĂ«. Krijoni njĂ« filtĂ«r brenda hinkĂ«s, duke vendosur shtresa gurĂ«sh tĂ« mĂ«dhenj, pastaj gurĂ« mĂ« tĂ« vegjĂ«l, pĂ«lhurĂ« dhe nĂ« fund rĂ«rĂ«. Vendosni fundin e hinkĂ«s nĂ« njĂ« enĂ« tjetĂ«r 3 litĂ«rshe, bosh (ashtu si tregohet nĂ« vizatim). 3 TashmĂ«, ju jeni gati tĂ« demonstroni se si kryhet trajtimi mekanik i ujĂ«rave tĂ« zeza familjare, duke hedhur me ngadalĂ« pĂ«rzierjen e enĂ«s sĂ« parĂ« nĂ« enĂ«n tjetĂ«r bosh. Orientoni nxĂ«nĂ«sit qĂ« tĂ« ndjekin rrjedhjen e ujit pas procesit tĂ« filtrimit dhe pyetini: 4 • Sa Ă«shtĂ« shkalla e pastrimit tĂ« kĂ«tij uji pas filtrimit? • A mund tĂ« pihet ky ujĂ« menjĂ«herĂ« pas filtrimit? Pika pĂ«r diskutim Shpjegoni se uji me tĂ« cilin furnizohen shtĂ«pitĂ« tona nĂ«pĂ«rmjet tubacioneve mĂ« parĂ« 1 ka kaluar nĂ« njĂ« impiant tĂ« trajtimit tĂ« ujĂ«rave, me disa etapa filtrimi. Ky trajtim pĂ«rfshin filtrat me rĂ«rĂ«, pastaj dezinfektohet (nĂ«pĂ«rmjet klorinimit ose ozonimit) dhe, mĂ« pas, uji mund tĂ« kalojĂ« pĂ«r pĂ«rdorim nga konsumatori. ShpĂ«rndajuni nxĂ«nĂ«sve fletĂ«n e punĂ«s “Fazat e trajtimit tĂ« ujĂ«rave te zeza”. Shpjegojuni 2 qĂ« nĂ« zonat rurale dhe rrethinat e qyteteve ujĂ«rat e zeza familjare mblidhen nĂ« gropa septike. PĂ«r tĂ« evituar ndotjen e ujĂ«rave nĂ«ntokĂ«sore, kĂ«to gropa duhet tĂ« shkarkohen dhe tĂ« pastrohen rregullisht nga ndĂ«rmarrje tĂ« specializuara. NĂ« qytete tĂ« mĂ«dha ujĂ«rat e zeza shkarkohen, nĂ«pĂ«rmjet kanalizimeve tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza, tek impianti i trajtimit tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza. NĂ« kĂ«tĂ« impiant uji kalon, sĂ« pari, nĂ« fazĂ«n fillestare (mekanike) pĂ«r heqjen e copave tĂ« mĂ«dha tĂ« mbeturinave. MĂ« pas, Uji: thelbi i jetĂ«s 23
  • 6. 1 Uji vazhdon faza e dytĂ« (biologjike), ku, duke pĂ«rdorur mikroorganizmat dhe oksigjenin, krijohen kushtet pĂ«r dekompozimin aerobik tĂ« mbetjeve organike. Pas kĂ«saj faze, ujĂ«rat kanĂ« nĂ« pĂ«rbĂ«rje pjesĂ« organike, pjesĂ«zat e mbetura pezull, fosfate, nitrate dhe tĂ« metaleve tĂ« rĂ«nda. Kjo Ă«shtĂ« edhe arsyeja qĂ« nĂ« disa vende zbatohet edhe njĂ« fazĂ« e tretĂ«. Kjo pĂ«rfshin njĂ« seri procesesh fiziko-kimike, qĂ« kanĂ« pĂ«r qĂ«llim tĂ« heqin ndotĂ«s tĂ« veçantĂ«, tĂ« mbetur nĂ« ujĂ«rat pas dy fazave tĂ« para. Ky ujĂ« i pastruar nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« dhe relativisht i pastĂ«r rikthehet nĂ« basenet. Kjo gjĂ« nuk Ă«shtĂ« e mundur pĂ«r tĂ« gjitha vendet europiane. SidoqoftĂ«, numri i impianteve tĂ« pastrimit me tri faza Ă«shtĂ« nĂ« rritje. Duhet t’u theksohet nxĂ«nĂ«sve fakti qĂ« njĂ« nga detyrat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« duhet tĂ« plotĂ«sojnĂ« vendet e EuropĂ«s Qendrore dhe Lindore pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« EuropĂ«n e Bashkuar Ă«shtĂ« edhe ndĂ«rtimi i impianteve bashkĂ«kohore pĂ«r trajtimin e ujĂ«rave tĂ« zeza nĂ« tĂ« gjitha vendbanimet e tyre me popullatĂ« mbi 10 000 banorĂ«. NjĂ« proces i tillĂ« ka filluar edhe nĂ« KosovĂ«, nĂ« SkĂ«nderaj etj. Studioni dhe diskutoni nĂ« klasĂ« temat e mĂ«poshtme: 3 • Nga vjen uji i pijshĂ«m nĂ« vendbanimin tuaj? Ç’lloj trajtimi kalon uji? • A ka ndonjĂ« sistem tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza dhe impiant trajtimi tĂ« tyre nĂ« zonĂ«n ku ju banoni? • NĂ«se kĂ«to ujĂ«ra nuk trajtohen, a ka ndonjĂ« plan pĂ«r ngritjen e kĂ«tyre impianteve nĂ« tĂ« ardhmen? Ecuria • Organizoni njĂ« vizitĂ« nĂ« njĂ« impiant pĂ«r trajtimin dhe pastrimin e ujĂ«rave dhe nĂ« njĂ« impiant pĂ«r trajtimin e ujĂ«rave tĂ« pĂ«rdorura. Takoni disa specialistĂ« tĂ« bashkisĂ«, qĂ« janĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r furnizimin e ujit tĂ« pijshĂ«m dhe pĂ«r mbrojtjen e ujĂ«rave nga ndotja. Diskutoni me ta shqetĂ«simet tuaja dhe tĂ« familjes suaj pĂ«r mbrojtjen e ujit nga ndotja dhe pĂ«r kursimin e tij. KĂ«rkoni pĂ«rgjigje pĂ«r çështjet, qĂ« lidhen me planet e komunĂ«s pĂ«r pĂ«rmirĂ«sime tĂ« mĂ«tejshme tĂ« cilĂ«sisĂ« sĂ« ujit dhe pĂ«r parandalimin e ndotjes. Mundohuni tĂ« gjeni informacion lidhur me ndonjĂ« burim specifik tĂ« ndotjes nĂ« rajonin ku Ă«shtĂ« vendbanimi juaj dhe me masat qĂ« janĂ« marrĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« problem nga autoritetet vendore. • PĂ«rgatitni njĂ« “KĂ«nd informacioni tĂ« gjelbĂ«r” dhe vendoseni nĂ« njĂ« vend tĂ« dukshĂ«m nĂ« shkollĂ«n tuaj. Organizoni DitĂ«n e Ujit (ose JavĂ«n e Ujit), duke nĂ«nvizuar nevojĂ«n e kursimit tĂ« ujit dhe tĂ« mbrojtjes sĂ« burimeve ujore. Kontaktoni me mass-median dhe bĂ«ni tĂ« ditur nismĂ«n tuaj me komunitetin vendas. TĂ« kursesh ujin nĂ« shtĂ«pi • Para se tĂ« lani enĂ«t, hiqni mbetjet e ushqimit nga sipĂ«rfaqja e enĂ«ve. • Mos i lani enĂ«t nĂ«n ujĂ« tĂ« rrjedhshĂ«m, por pĂ«rdorni kapakun pĂ«r mbylljen e vrimĂ«s sĂ« lavamanit pĂ«r tĂ« mbledhur ujin nĂ« lavaman – kjo do tĂ« kursejĂ« gjysmĂ«n e sasisĂ« sĂ« ujit tĂ« nevojshĂ«m. • Kur lani frutat dhe perimet, mbyllni vrimĂ«n e lavamanit me kapak. • Mos shpĂ«rdoroni ujin pĂ«r tĂ« ftohur objektet e nxehta me ujĂ« tĂ« rrjedhshĂ«m. • PĂ«rdorni makinĂ«n larĂ«se me kapacitet tĂ« plotĂ«. • NĂ«se rrobat e palara janĂ« shumĂ« tĂ« pista, para se t’i lani vendosini nĂ« njĂ« enĂ« me ujĂ« dhe detergjent. • PĂ«rdorni njĂ« kovĂ« me ujĂ« dhe sapun pĂ«r larjen e makinĂ«s, duke pĂ«rdorur zorrĂ«n me ujĂ« vetĂ«m nĂ« fund. • Lajini tarracat dhe ballkonet vetĂ«m kur bie shi. • Fshini gjethet e pemĂ«ve, nĂ« vend qĂ« t’i lagni me ujĂ« me presion. • Mos e ujisni kopshtin me ujĂ« tĂ« pijshĂ«m. PĂ«r kĂ«tĂ« pĂ«rdorni ujĂ« pusi ose ujĂ« tĂ« mbledhur nga reshjet. • Mos ujisni kur ka erĂ« ose kur rrezatimi i diellit Ă«shtĂ« shumĂ« i fortĂ« – kĂ«to janĂ« momentet kur uji avullon mĂ« shpejt. • Rregullo rubinetin e prishur. 24 Uji: thelbi i jetĂ«s
  • 7. Si tĂ« mbrojmĂ« ujin nga ndotja? Uji 1 Pastrimi i porcelanĂ«ve dhe zĂ«vendĂ«so pllaka tĂ« qeramikĂ«s. Pastruesit qĂ« shiten pĂ«r pastrimin e pllakave tĂ« qeramikĂ«s, janĂ« toksike dhe gĂ«rryese. NĂ« vend tĂ« tyre mund tĂ« pĂ«rdoren uthulla dhe uji me sodĂ« buke. Pastrimi i dritareve. Produktet pĂ«r larjen e dritareve janĂ«, gjithashtu, toksike dhe gĂ«rryes. NjĂ« alternativĂ« mĂ« e sigurt Ă«shtĂ« uji i ngrohtĂ«, me uthull me raportin 11:1. Substancat pĂ«r zhbllokim Zakonisht, kĂ«to produkte janĂ« baza tĂ« forta. Ato pĂ«rmbajnĂ« elemente tĂ« forta toksike e gĂ«rryese dhe mund tĂ« shkaktojnĂ« djegie. NĂ« vend tĂ« tyre, pĂ«r zhbllokim tĂ« tubacioneve tĂ« drenazhimit mund tĂ« pĂ«rdorni pompa ose tela. PĂ«r pastrim tĂ« herĂ«pashershĂ«m, pĂ«rdorni ujĂ«, ku tĂ« keni shtuar njĂ« lugĂ« uthull ose njĂ« lugĂ« sodĂ« buke dhe mĂ« pas ujĂ« tĂ« ngrohtĂ«, pĂ«r ta shpĂ«larĂ«. Solucionet zbardhĂ«se pĂ«r lavamanĂ«. KĂ«to janĂ« gĂ«rryes dhe toksike. Ju mund t’i zĂ«vendĂ«soni me njĂ« gotĂ« uthull ose me sodĂ« buke. Produktet xhelatinoze ose pluhura pĂ«r pastrimin e stufave tĂ« gatimit. KĂ«to, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, janĂ« baza tĂ« forta toksike dhe gĂ«rryes. NĂ« intervale tĂ« rregullta pastrojeni sobĂ«n me sodĂ« buke. Si tĂ« kursejmĂ« ujin? ShkencĂ«tarĂ«t pretendojnĂ« qĂ«, me zbatimin e teknologjive moderne, konsumi i ujit nĂ« familjet tona tĂ« ulet nĂ« masĂ«n 30 pĂ«r qind, nĂ« bujqĂ«si tĂ« pĂ«rgjysmohet dhe nĂ« sektorin industrial pĂ«rdorimi i ujit tĂ« pijshĂ«m tĂ« pakĂ«sohet nĂ« masĂ«n 90%. Ă‹shtĂ« e nevojshme: • riparimi i tubacioneve tĂ« ujit – pĂ«r tĂ« minimizuar humbjet e ujit gjatĂ« transportit • zbatimi nĂ« bujqĂ«si i metodĂ«s sĂ« ujitjes me “pika” (nĂ«pĂ«r rrĂ«njĂ«t e bimĂ«ve) pĂ«r tĂ« rritur pĂ«rdorimin efikas tĂ« ujit, duke ulur humbjet nga avullimi. • ndĂ«rtimi kudo i sistemeve tĂ« pastrimit tĂ« ujit. • futja e riqarkullimit tĂ« ujit nĂ« furnizimin me ujĂ« tĂ« industrisĂ«. • zbatimi i njĂ« takse mjedisore pĂ«r ujin, qĂ« mund tĂ« mbulojĂ« tĂ« gjitha kostot e furnizimit, menaxhimit dhe pastrimit tĂ« ujit. Uji: thelbi i jetĂ«s 25
  • 8. Uji Fleta e punĂ«s pĂ«r nxĂ«nĂ«sit FletĂ« pune pĂ«r nxĂ«nĂ«sin “UjĂ«rat e njelmĂ«ta dhe ujĂ«rat e Ă«mbla” PlotĂ«soni fjalitĂ« e shkruara mĂ« poshtĂ« UjĂ«rat e njelmĂ«ta: UjĂ«rat e Ă«mbla: mbulojnë….% tĂ« sipĂ«rfaqjes sĂ« TokĂ«s zĂ«nĂ« vetĂ«m….% e rezervĂ«s sĂ« ujĂ«rave globale mund tĂ« gjenden në…………….. mund tĂ« gjenden në…………….. pĂ«rmbajnĂ« nuk pĂ«rmbajnë……… Emrat e oqeaneve kryesore janĂ«: Emrat e liqeneve mĂ« tĂ« afĂ«rt janĂ«: Emrat e deteve mĂ« tĂ« afĂ«rt janĂ«: Emrat e lumenjve, liqeneve ose rezervuarĂ«ve mĂ« tĂ« afĂ«rt nĂ« zonĂ«n tuaj tĂ« banimit janĂ«: PĂ«rgjigjuni dhe mbushni kutitĂ« me PO ose JO UjĂ«rat e njelmĂ«ta UjĂ«rat e Ă«mbla PO JO PO JO Uji Ă«shtĂ« pĂ«rdorur pĂ«r: lundrim transportin detar peshkim pushime dhe zbavitje (pishinat dhe qendrat e pushimit) nxjerrjen e kripĂ«s dhe tĂ« mineraleve tĂ« tjera ujitje gatim dhe ujĂ« tĂ« pijshĂ«m Uji ndotet nga: ujĂ«rat e zeza mbetjet/Hedhurinat kimikatet/Metalet e rĂ«nda pesticidet dhe plehrat bujqĂ«sore llumrat mbetjet radioaktive rrjetat e peshkimit dhe aksesorĂ«t produktet plastike fundĂ«rrinat si rezultat i erozionit tĂ« tjera 26
  • 9. Uji Fleta e punĂ«s pĂ«r nxĂ«nĂ«sit FletĂ« pune pĂ«r nxĂ«nĂ«sin “Si tĂ« kursejmĂ« ujin nĂ« shtĂ«pi”7 DetyrĂ« shtĂ«pie – Si i laj unĂ« dhĂ«mbĂ«t? Kushtet e problemit Duke supozuar se popullata e qytetit tuaj Ă«shtĂ« 30.000 banorĂ« dhe shumica e njerĂ«zve i lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t duke mbajtur çezmĂ«n hapur dhe tĂ« tjerĂ«t mĂ« tĂ« pakĂ«t nĂ« numĂ«r e hapin çezmĂ«n vetĂ«m pĂ«r tĂ« shpĂ«larĂ« furçën dhe dhĂ«mbĂ«t. Mesatarja e normĂ«s sĂ« rrjedhjes sĂ« ujit Ă«shtĂ« 2 litra/min. Mesatarja, kur hapet rubineti vetĂ«m pĂ«r tĂ« shpĂ«larĂ« dhĂ«mbĂ«t dhe furçën Ă«shtĂ« sa gjysma (rreth 1 litĂ«r). KĂ«rkesat A: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit, qĂ« mund tĂ« shpenzojĂ« nĂ« vit popullata, duke supozuar se tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit e lĂ«nĂ« rubinetin e çezmĂ«s hapur, ndĂ«rkohĂ« qĂ« lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t? B: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit, qĂ« mund tĂ« shpenzojĂ« nĂ« vit popullata, duke supozuar se tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit i lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t me rubinetin e çezmĂ«s mbyllur, ndĂ«rkohĂ« qĂ« lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t? C: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit qĂ« mund tĂ« kursehet nĂ« vit nĂ«se, tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit nĂ« qytet i lajnĂ« dhĂ«mbĂ«t rregullisht nĂ« mĂ«nyrĂ« ekonomike? DetyrĂ« shtĂ«pie – Si tĂ« rruhesh? Kushtet e problemit Supozoni qĂ«, popullata e qytetit Ă«shtĂ« 40.000 banorĂ«. Mund tĂ« sugjerojmĂ« se gjysma e tyre janĂ« burra dhe vetĂ«m gjysma e tyre rruhen çdo mĂ«ngjes (pjesa tjetĂ«r janĂ« akoma tĂ« rinj ose mbajnĂ« mjekĂ«r). Shumica e burrave qĂ« rruhen e mbajnĂ« çezmĂ«n hapur, kurse tĂ« tjerĂ«t e hapin vetĂ«m kur shpĂ«lajnĂ« makinĂ«n e rrojĂ«s dhe fytyrĂ«n. Mesatarja e kohĂ«s sĂ« rruajtjes Ă«shtĂ« 6 minuta. Rrjedhja e çezmĂ«s sĂ« ujit, kur e mbajmĂ« rubinetin tĂ« hapur Ă«shtĂ« 2 litra/min. Kur gjatĂ« rruajtjes rubineti mbahet hapur vetĂ«m kur Ă«shtĂ« e nevojshme, pĂ«r shpĂ«larjen e makinĂ«s sĂ« rrojes dhe tĂ« fytyrĂ«s, atĂ«herĂ« shpenzohet dy herĂ« mĂ« pak ujĂ«. KĂ«rkesat A: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit qĂ« mund tĂ« shpenzojĂ« nĂ« vit ky qytet, duke supozuar se tĂ« gjithĂ« burrat gjatĂ« rruajtjes mbajnĂ« rubinetin e çezmĂ«s hapur? B: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit, qĂ« mund tĂ« shpenzojĂ« nĂ« vit ky qytet, duke supozuar se tĂ« gjithĂ« burrat rruhen duke e mbajtur mbyllur çezmĂ«n? C: Sa Ă«shtĂ« sasia e ujit, qĂ« mund tĂ« kursehet pĂ«r njĂ« vit nĂ« kĂ«tĂ« qytet, nĂ«se tĂ« gjithĂ« burrat rruhen rregullisht nĂ« mĂ«nyrĂ« ekonomike? 27
  • 10. Uji Fleta e punĂ«s pĂ«r nxĂ«nĂ«sit FletĂ« pune pĂ«r nxĂ«nĂ«sin “Fazat e trajtimit tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza” 2 Trajtimi dytĂ«sor i ujĂ«rave tĂ« zeza Procesi i trajtimit dytĂ«sor tĂ« ujĂ«rave tĂ« zeza Ă«shtĂ« biologjik, nĂ« tĂ« cilin bakteret aerobike pĂ«rdoren pĂ«r tĂ« hequr deri nĂ« 90% tĂ« sasisĂ« sĂ« lĂ«ndĂ«ve tĂ« biodegradueshme. UjĂ«rat e zeza, pas trajtimit parĂ«sor, hidhen me presion nĂ« njĂ« rezervuar tĂ« madh ku pĂ«rzihen pĂ«r disa orĂ« me llumra tĂ« pasuruara me baktere dhe flluska oksigjeni, çka lehtĂ«son dhe pĂ«rshpejton degradimin e mikrorganizmave. MĂ« pas, uji shkon nĂ« njĂ« rezervuar sedimentimi (precipitimi), ku shumica e grimcave tĂ« mbetura pezull dhe e mikrorganizmave precipitojnĂ« si llum. Ky llum, i prodhuar nga trajtimi parĂ«sor dhe dytĂ«sor, qĂ« ka kaluar nĂ« proceset e trajtimit anaerobik mĂ« pas digjet nĂ« impiante tĂ« posaçme, groposet ose i hidhet tokĂ«s si pleh organik. Edhe pas trajtimit dytĂ«sor, ky ujĂ« pĂ«rmban akoma grimca nĂ« pezulli, 70% tĂ« fosfatit tĂ« tij, disa nitrate dhe pĂ«rbĂ«rje tĂ« metaleve toksike. Trajtimi parĂ«sor Trajtimi i avancuar (me tre etapa) i ujĂ«rave tĂ« zeza i ujĂ«rave tĂ« zeza Trajtimi parĂ«sor Trajtimi i avancuar (me tre etapa) i ujĂ«rave i ujĂ«rave tĂ« zeza Ă«shtĂ« tĂ« zeza Ă«shtĂ« njĂ« proces i specializuar fiziko- njĂ« proces mekanik kimik, qĂ« heq ndotĂ«s tĂ« veçantĂ« tĂ« mbetur qĂ« realizohet me rrjeta nĂ« ujĂ«, pas trajtimit parĂ«sor dhe dytĂ«sor. (ndarĂ«se) pĂ«r tĂ« filtruar 1 Trajtimi i avancuar pĂ«rdoret rrallĂ« pĂ«r shkak ujin nga mbetjet, tĂ« kostos sĂ« lartĂ« operative. Me gjithĂ« koston sikurse janĂ« gurĂ«t, e lartĂ«, ky lloj trajtimi pĂ«rdoret pĂ«r 1/3 e 3 degĂ«t dhe shkopinjtĂ«. popullatĂ«s nĂ« FinlandĂ«, nĂ« ish-GjermaninĂ« PerĂ«ndimore, nĂ« ZvicĂ«r, nĂ« Suedi dhe, nĂ« njĂ« shkallĂ« mĂ« tĂ« ulĂ«t, nĂ« DanimarkĂ« dhe nĂ« Norvegji. 28