3 kometen
Download as ppt, pdf2 likes1,750 views
oudejaarspresentatie lab SRON ; zie ook http://www.cdejager.com/presentaties/
3 kometen
- 1. KOMETEN GRIEZELSKOMETEN GRIEZELS OF WATERBRENGERS ?OF WATERBRENGERS ? C. de JagerC. de Jager
- 2. KOMETEN GRIEZELSKOMETEN GRIEZELS OF WATERBRENGERS?OF WATERBRENGERS? Of geen van beide ??Of geen van beide ??
- 3. MIDDELEEUWSE VERSCHIJNSELEN AAN DE HEMELMIDDELEEUWSE VERSCHIJNSELEN AAN DE HEMEL GriezelsGriezels
- 4. Kometen - onheilsprofeten!Kometen - onheilsprofeten! De grote komeet van 1531 voorspelde onheilDe grote komeet van 1531 voorspelde onheil
- 5. Komeet van 1066 bracht ongeluk aan de koning vanKomeet van 1066 bracht ongeluk aan de koning van Engeland maar succes voor Willem de VeroveraarEngeland maar succes voor Willem de Veroveraar
- 6. Komeet van 1304 inspireerdeKomeet van 1304 inspireerde de schilder Giottode schilder Giotto
- 7. Twee doorbraken:1577 en 1705Twee doorbraken:1577 en 1705 AristotelesAristoteles: komeet is atmosferisch storing: komeet is atmosferisch storing 1577:1577: Tycho BraheTycho Brahe: probeerde afstand te: probeerde afstand te meten en vond dat de komeet ver boven demeten en vond dat de komeet ver boven de atmosfeer ligtatmosfeer ligt 1705:1705: HalleyHalley: De kometen van 1531, 1607 en: De kometen van 1531, 1607 en 1682 (en ook die van 1304 en 1066) verschenen1682 (en ook die van 1304 en 1066) verschenen met tussenposen van 76 jaar. Dezelfde komeet?met tussenposen van 76 jaar. Dezelfde komeet? Maar dan moest hij in 1758 weerkeren!Maar dan moest hij in 1758 weerkeren! DAT KLOPTE!DAT KLOPTE!
- 8. Baan in zonnestelsel Baan in zonnestelsel omloopstijd 75 76 jaaromloopstijd 75 76 jaar
- 9. Zit nu bijna op verste punt van de baanZit nu bijna op verste punt van de baan
- 10. Tweemaal snijdt de baan dieTweemaal snijdt de baan die van de aardevan de aarde
- 11. Twee maal per jaar ontmoetingTwee maal per jaar ontmoeting met afval van Halleymet afval van Halley Omstreeks 5 6 mei passeert de aarde de baanOmstreeks 5 6 mei passeert de aarde de baan van de komeet van Halleyvan de komeet van Halley Dan zijn er veel meteoren (vallende sterren) teDan zijn er veel meteoren (vallende sterren) te zien: gruis dat over de baan van de komeetzien: gruis dat over de baan van de komeet verspreid is geraakt.verspreid is geraakt. Uitstralingspunt (radiant) nabij de ster EtaUitstralingspunt (radiant) nabij de ster Eta Aquarius; : deAquarius; : de Eta AquaridenEta Aquariden Om 21 oktober idem; met radiant in Orion: deOm 21 oktober idem; met radiant in Orion: de Orioniden.Orioniden.
- 12. Zoek de komeet van 1806!Zoek de komeet van 1806! (Chr. Andriessen)(Chr. Andriessen) N.B.: staart is altijd van zon af gerichtN.B.: staart is altijd van zon af gericht
- 13. DE ONDERDELENDE ONDERDELEN WAT IS EEN KOMEETWAT IS EEN KOMEET??
- 14. De vier onderdelenDe vier onderdelen
- 15. Plasmastaart en stof staart; komeet Hale Bopp.Plasmastaart en stof staart; komeet Hale Bopp. Ori谷ntering t.o.v. richting naar zonOri谷ntering t.o.v. richting naar zon (opname Urania sterrenwacht, Belgi谷)(opname Urania sterrenwacht, Belgi谷)
- 16. Een 5Een 5ee bestanddeel: anti-staartbestanddeel: anti-staart Komeet Arend-RolandKomeet Arend-Roland Antistaart was enkele dagenAntistaart was enkele dagen zichtbaar, nl. toen de aardezichtbaar, nl. toen de aarde de baan de komeet kruistede baan de komeet kruiste verklaring: stofdeeltjes inverklaring: stofdeeltjes in de baande baan Als die stofdeeltjes in deAls die stofdeeltjes in de aarde inslaan zien weaarde inslaan zien we meteorenmeteoren
- 18. SamenstellingSamenstelling Uit wat voor stoffen bestaan deUit wat voor stoffen bestaan de coma en de staart?coma en de staart?
- 19. Samenstelling gascoma en staartSamenstelling gascoma en staart Dicht bij de coma: gecompliceerde moleculenr: CHDicht bij de coma: gecompliceerde moleculenr: CH33CN,CN, HH22COCO Verder in de staart: voornamelijk eenvoudigeVerder in de staart: voornamelijk eenvoudige tweeatomige moleculen, zoals CH, CN, COtweeatomige moleculen, zoals CH, CN, CO Hoe verder in de staart, des te eenvoudiger deHoe verder in de staart, des te eenvoudiger de moleculenmoleculen Door UV zonlicht worden moleculen tijdens de vluchtDoor UV zonlicht worden moleculen tijdens de vlucht afgebroken en zo ontstaan eenvoudiger moleculenafgebroken en zo ontstaan eenvoudiger moleculen verder in de staartverder in de staart
- 20. Doorbraak 1950: Een vuile sneeuwbal (Whipple, 1950)Doorbraak 1950: Een vuile sneeuwbal (Whipple, 1950) De kern bestaat uit bevroren gassen met veelDe kern bestaat uit bevroren gassen met veel ingevroren gruis en stenen:ingevroren gruis en stenen: vuile sneeuwbalvuile sneeuwbal Waterijs, koolzuurijs, methaanijs, enz.Waterijs, koolzuurijs, methaanijs, enz. De ijzen sublimeren bij nadering tot de zon,De ijzen sublimeren bij nadering tot de zon, onder invloed van zonnewarmteonder invloed van zonnewarmte Gas wordt door zonnewind meegesleurdGas wordt door zonnewind meegesleurd Moleculen vallen onderweg uiteenMoleculen vallen onderweg uiteen Kometen hebben dus slechts een staart in hetKometen hebben dus slechts een staart in het binnendeel van het planetenstelselbinnendeel van het planetenstelsel
- 21. Herkomst van kometenHerkomst van kometen Waar komen ze vandaanWaar komen ze vandaan
- 22. Periodieke en eenmalige kometenPeriodieke en eenmalige kometen Veel kometen komen periodiek terugVeel kometen komen periodiek terug Deze hebben omloopstijden van enkeleDeze hebben omloopstijden van enkele tot tientallen jaren. Bijv. Halley: 76 jaar;tot tientallen jaren. Bijv. Halley: 76 jaar; Encke 3 jaarEncke 3 jaar Er zijn ook langperiodieke metEr zijn ook langperiodieke met omloopstijden tot vele honderden jarenomloopstijden tot vele honderden jaren Er zijn ook veel kometen die in historischeEr zijn ook veel kometen die in historische tijden (nog) niet zijn teruggekeerdtijden (nog) niet zijn teruggekeerd
- 23. En ook zijn er kometen die vanEn ook zijn er kometen die van buiten het planetenstelsel komenbuiten het planetenstelsel komen Een voorbeeld: Arend-RolandEen voorbeeld: Arend-Roland Had een hyperbolische baanHad een hyperbolische baan Keert dus na passage langs de zon terugKeert dus na passage langs de zon terug naar de ruimte buiten het planetenstelsel;naar de ruimte buiten het planetenstelsel; we zien hemwe zien hem nooit meernooit meer Waar is hij dan wel ontstaan?? Stellig nietWaar is hij dan wel ontstaan?? Stellig niet in het planetenstelselin het planetenstelsel
- 24. De wolk van OortDe wolk van Oort De eenmalige kometen blijken banen te hebbenDe eenmalige kometen blijken banen te hebben waarvan het verste punt (hetwaarvan het verste punt (het apheliumaphelium) op) op afstanden liggen van 50.000 tot 150.000afstanden liggen van 50.000 tot 150.000 Astronomische eenheden (een AE = afstandAstronomische eenheden (een AE = afstand aarde zon = 150 miljoen km). Een omloop vanaarde zon = 150 miljoen km). Een omloop van zon komeet duurt tientallen miljoenen jarenzon komeet duurt tientallen miljoenen jaren Oort stelde (1949) dat zich daar een grote wolkOort stelde (1949) dat zich daar een grote wolk moet bevinden van komeetkernen zeer koudemoet bevinden van komeetkernen zeer koude ijsklompenijsklompen Dat aantal zal ca. een biljoen bedragenDat aantal zal ca. een biljoen bedragen
- 25. Moderne schets van de Oort wolkModerne schets van de Oort wolk
- 26. Hoe komen die kometen dan in onze buurt?Hoe komen die kometen dan in onze buurt? We zien de kometen niet op die grote afstandenWe zien de kometen niet op die grote afstanden Door eenDoor een storingstoring van een passerende ster envan een passerende ster en doordoor getijdenwerkinggetijdenwerking van het melkwegstelselvan het melkwegstelsel worden de loopbanen van kometen verstoord:worden de loopbanen van kometen verstoord: als een steen geworpen in een kippenhokals een steen geworpen in een kippenhok Sommige banen (h辿辿l enkelen; ca. 辿辿n opSommige banen (h辿辿l enkelen; ca. 辿辿n op miljard) worden zo gestoord dat de komeet in demiljard) worden zo gestoord dat de komeet in de buurt van zon en aarde komt: staart ontstaat; zobuurt van zon en aarde komt: staart ontstaat; zo wordt de komeet voor ons zichtbaarwordt de komeet voor ons zichtbaar De reistijd vanaf de buitenwolk tot bij ons is vanDe reistijd vanaf de buitenwolk tot bij ons is van de orde van 30 miljoen jaarde orde van 30 miljoen jaar
- 27. Zo schatten we het aantalZo schatten we het aantal kometen in de Oortwolkkometen in de Oortwolk Zaak van statistiek: we weten hoeveel nieuweZaak van statistiek: we weten hoeveel nieuwe kometen ons jaarlijks bezoekenkometen ons jaarlijks bezoeken Die worden uit de Oortwolk hierheen gestuurdDie worden uit de Oortwolk hierheen gestuurd door storingen van langs vliegende sterrendoor storingen van langs vliegende sterren De meeste gestoorde ijsklompen zullen met eenDe meeste gestoorde ijsklompen zullen met een wijde boog (voor ons onzichtbaar) langs onswijde boog (voor ons onzichtbaar) langs ons heen vliegen; 辿辿n op miljard voor ons zichtbaarheen vliegen; 辿辿n op miljard voor ons zichtbaar En dan is het een zaak van zorgvuldig rekenenEn dan is het een zaak van zorgvuldig rekenen
- 28. Wat betekenen dezeWat betekenen deze berekeningen?berekeningen? Verder dan ~ 150.000 AE komen ze onderVerder dan ~ 150.000 AE komen ze onder invloed van andere sterren: dit geeft eeninvloed van andere sterren: dit geeft een natuurlijke grens aan de Oortwolknatuurlijke grens aan de Oortwolk Maar dan komt de kernvraagMaar dan komt de kernvraag: kunnen ze wel zijn: kunnen ze wel zijn ontstaanontstaan op die grote afstand tot de zon?op die grote afstand tot de zon? Was daar, bij het ontstaan van hetWas daar, bij het ontstaan van het planetenstelsel, wel materie genoeg ?planetenstelsel, wel materie genoeg ? Antwoord: vast niet!Antwoord: vast niet!
- 29. B竪ta Pictoris; Een groeiend planetenstelselB竪ta Pictoris; Een groeiend planetenstelsel 100 000 AE = 2500 maal de afstand van Pluto; daar kan100 000 AE = 2500 maal de afstand van Pluto; daar kan toch geen materie zijn geweest voor een biljoen kometentoch geen materie zijn geweest voor een biljoen kometen
- 30. De Kuiper gordel (1951)De Kuiper gordel (1951) Kuiper (vriend van Oort) onderstelde dat er eenKuiper (vriend van Oort) onderstelde dat er een gordel van komeetkernen moet bestaan aan degordel van komeetkernen moet bestaan aan de rand van het planetenstelselrand van het planetenstelsel Afstanden van ca. 40 100 (?) AEAfstanden van ca. 40 100 (?) AE De Kuipergordel is later ontdekt: ijsdwergenDe Kuipergordel is later ontdekt: ijsdwergen Aantal bekende ijsdwergen is nu al > 1000Aantal bekende ijsdwergen is nu al > 1000 De bekendste is PlutoDe bekendste is Pluto Ze ondervinden geringer storing van planetenZe ondervinden geringer storing van planeten
- 31. Schets van Kuiper gordelSchets van Kuiper gordel
- 32. Kuiper gordel en Oort wolk Kuiper gordel en Oort wolk niet op schaal!niet op schaal!
- 33. Van Kuiper naar OortVan Kuiper naar Oort De onderstelling: bij het ontstaan van de planetenDe onderstelling: bij het ontstaan van de planeten ontstonden veel kleinere ijsklompenontstonden veel kleinere ijsklompen Ze hadden banen tussen die van de planetenZe hadden banen tussen die van de planeten De storingen stuurden ze alle richtingen opDe storingen stuurden ze alle richtingen op Sommigen gestuurd naar de buitenkant van hetSommigen gestuurd naar de buitenkant van het planetenstelsel; zo ontstond de Oortwolkplanetenstelsel; zo ontstond de Oortwolk Andere ijsklompen stortten op de zon of hielden hunAndere ijsklompen stortten op de zon of hielden hun banen in het planetenstelselbanen in het planetenstelsel Nog weer andere verdwenen de ruimte inNog weer andere verdwenen de ruimte in
- 34. Kometen van de JupiterfamilieKometen van de Jupiterfamilie Deze familie bestaat uit kometen die in deDeze familie bestaat uit kometen die in de Kuiper gordel ontstonden, en daarna zijnKuiper gordel ontstonden, en daarna zijn ingevangeningevangen En wel door de planeet Jupiter, getuige deEn wel door de planeet Jupiter, getuige de aphelia in de buurt van Jupiters baanaphelia in de buurt van Jupiters baan Bijzonder geval; komeet Encke metBijzonder geval; komeet Encke met periode van 3,3 jaar; verliest dus snellerperiode van 3,3 jaar; verliest dus sneller massa dan andere kometenmassa dan andere kometen
- 35. Dus: waar komen ze vandaan?Dus: waar komen ze vandaan? De kometen van de Oortwolk ontstonden aan deDe kometen van de Oortwolk ontstonden aan de binnenkant van de Kuipergordelbinnenkant van de Kuipergordel Ze werden naar de Oortwolk gestuurd door storingenZe werden naar de Oortwolk gestuurd door storingen van planeten, vooral Jupiter, Saturnus, Uranus envan planeten, vooral Jupiter, Saturnus, Uranus en NeptunusNeptunus Die nu nog in de Kuipergordel zijn, ontstonden terDie nu nog in de Kuipergordel zijn, ontstonden ter plaatse; werden veel minder gestoordplaatse; werden veel minder gestoord De Oortwolk kometen ontstonden dus bij hogereDe Oortwolk kometen ontstonden dus bij hogere temperaturen dan die welke nu nog in de Kuipergordeltemperaturen dan die welke nu nog in de Kuipergordel zijn.zijn. Dit kan onderzocht worden door naar de samenstellingDit kan onderzocht worden door naar de samenstelling van de kernen te kijkenvan de kernen te kijken
- 36. We bekijkenWe bekijken individuele komeetkernenindividuele komeetkernen Hoe groot zijn die kernen enHoe groot zijn die kernen en waaruit bestaan ze?waaruit bestaan ze?
- 37. Kernen van meeste kortperiodieken < 12Kernen van meeste kortperiodieken < 12 km; gemiddeld ca. 6 km doorsnee.km; gemiddeld ca. 6 km doorsnee. Zie alsZie als voorbeeld Halleys komeetvoorbeeld Halleys komeet
- 38. Neem die straal van 5,5 km niet te letterlijk!Neem die straal van 5,5 km niet te letterlijk! Halley (1986) mat ca. 5 bij 18 km.Halley (1986) mat ca. 5 bij 18 km. Gasstralen uit slechts enkele bronnenGasstralen uit slechts enkele bronnen
- 39. Kernen van langperiodieken zijn groter enKernen van langperiodieken zijn groter en dat is te begrijpendat is te begrijpen (extreem geval: Hale-Bopp)(extreem geval: Hale-Bopp)
- 40. Oorzaak: Ze zijn breekbaar en vallen gemakkelijk uiteenOorzaak: Ze zijn breekbaar en vallen gemakkelijk uiteen
- 41. Stardust bezocht komeet Wild-2 (2-01-2004)Stardust bezocht komeet Wild-2 (2-01-2004)
- 42. Stof uit coma (2004) perStof uit coma (2004) per parachute naar aarde (2006)parachute naar aarde (2006) Kristallijn materiaal dat voor een deel slechts bijKristallijn materiaal dat voor een deel slechts bij hoge temperatuur gevormd kan wordenhoge temperatuur gevormd kan worden Hypothese: die kristallen ontstonden dichter bijHypothese: die kristallen ontstonden dichter bij de zon; UV zonnestralingde zon; UV zonnestraling Naast materiaal dat in koude omgeving gevormdNaast materiaal dat in koude omgeving gevormd wordt Kuiper gordelwordt Kuiper gordel En organisch materiaal (vb. glycine metEn organisch materiaal (vb. glycine met interplanetair C12/C13), dat mogelijk gevormd isinterplanetair C12/C13), dat mogelijk gevormd is in de oerwolk waarin de planeten ontstondenin de oerwolk waarin de planeten ontstonden
- 43. Inslag in komeet Tempel-1Inslag in komeet Tempel-1 (4 juli 2005)(4 juli 2005) Vlaktes (zie: a, b) enVlaktes (zie: a, b) en inslagkratersinslagkraters PijlPijl aa: hier sloeg: hier sloeg object in: inslagobject in: inslag gezien door degezien door de moeder-sonde, die inmoeder-sonde, die in de buurt bleefde buurt bleef Object van 372 kg,Object van 372 kg, inslag met 10,3 km/sinslag met 10,3 km/s
- 44. Voornaamste resultatenVoornaamste resultaten Een zwakke lichtflits (< 0,12 seconde) bij inslagEen zwakke lichtflits (< 0,12 seconde) bij inslag Iets langere lichtflits daarna, veroorzaakt doorIets langere lichtflits daarna, veroorzaakt door vrijkomen en inslag van opgeworpen materie opvrijkomen en inslag van opgeworpen materie op de komeet.de komeet. Opgeworpen materiaal: ca. 1 tot 5 ton; duidt opOpgeworpen materiaal: ca. 1 tot 5 ton; duidt op droge korstdroge korst Krater zal straal hebben gehad van ca. 30 meterKrater zal straal hebben gehad van ca. 30 meter
- 45. Resultaten, vervolgResultaten, vervolg Nog iets later na de inslag kwam veel waterijs vrij; ookNog iets later na de inslag kwam veel waterijs vrij; ook OH en HOH en H Geschat 4000 tot 9000 ton waterijs nodig om zoveel gasGeschat 4000 tot 9000 ton waterijs nodig om zoveel gas te producerente produceren Afkomstig van lagen dieper dan een meter onderAfkomstig van lagen dieper dan een meter onder oppervlakoppervlak Verder ontdekt: CO, COVerder ontdekt: CO, CO22, ethaan (C, ethaan (C22HH66), ook carbonaten,), ook carbonaten, silicaten, en magnesiumhoudende kristallensilicaten, en magnesiumhoudende kristallen Totaal ca. 10 tot 20 kiloton stof ontsnapt: dit toont deTotaal ca. 10 tot 20 kiloton stof ontsnapt: dit toont de zwakke structuur van de komeetkernzwakke structuur van de komeetkern
- 46. Dus: Opbouw komeetkernDus: Opbouw komeetkern Harde droge korst van poreus materiaalHarde droge korst van poreus materiaal Daaronder ijs-houdend materiaalDaaronder ijs-houdend materiaal Waar korst zwak of gebroken is komenWaar korst zwak of gebroken is komen stralen gas vrijstralen gas vrij Dit is de bron van de comaDit is de bron van de coma Bedenk ook: veel kernen zijn breekbaarBedenk ook: veel kernen zijn breekbaar Voorbeeld: de Rosetta missieVoorbeeld: de Rosetta missie
- 47. De Rosetta missie: 2004 De Rosetta missie: 2004 2014; drie maal langs de aarde2014; drie maal langs de aarde
- 48. Eerste ontmoeting met Churyumov-Eerste ontmoeting met Churyumov- Gerasimenko: 4 augustus 2014; vanGerasimenko: 4 augustus 2014; van 100 km: wat een vreemd lichaam!100 km: wat een vreemd lichaam!
- 49. Opname vanaf 30 kmOpname vanaf 30 km
- 50. Kleur-opname: homogeen grijsKleur-opname: homogeen grijs
- 51. Recente opname toont de ruige structuurRecente opname toont de ruige structuur
- 52. Enkele bespiegelingenEnkele bespiegelingen Levenbrengers?Levenbrengers? Waterbrengers?Waterbrengers?
- 53. Ontstond aards leven in kometen?Ontstond aards leven in kometen? In de coma van Tempel-1 werd naastIn de coma van Tempel-1 werd naast carbonaten ook organisch materiaal encarbonaten ook organisch materiaal en kleideeltjes gevondenkleideeltjes gevonden Klei kan als katalysator uit eenvoudigeKlei kan als katalysator uit eenvoudige organische moleculen ingewikkelder moleculenorganische moleculen ingewikkelder moleculen doen ontstaandoen ontstaan Stel dat ijs vloeibaar wordt door radioactieveStel dat ijs vloeibaar wordt door radioactieve verwarming zou dan zo leven kunnenverwarming zou dan zo leven kunnen ontstaan?ontstaan? Een onbevestigde, omstreden, maar steedsEen onbevestigde, omstreden, maar steeds terugkerende hypothese!terugkerende hypothese!
- 54. Brachten kometen water naar de aarde enBrachten kometen water naar de aarde en andere binnenplaneten?andere binnenplaneten? Aarde was bij ontstaan te warm om water teAarde was bij ontstaan te warm om water te bevatten; hoe is het water hier toch gekomen?bevatten; hoe is het water hier toch gekomen? Dan moeten er, ca. 200 tot 500 miljoen jaar naDan moeten er, ca. 200 tot 500 miljoen jaar na het ontstaan van de aarde, ongeveer een tot tienhet ontstaan van de aarde, ongeveer een tot tien miljoen kometen op aarde zijn gestort !miljoen kometen op aarde zijn gestort ! Tegenwoordig is dat ca. 1 per miljoen jaar, maarTegenwoordig is dat ca. 1 per miljoen jaar, maar tussen 4,1 en 3,8 miljard jaar geleden trad hettussen 4,1 en 3,8 miljard jaar geleden trad het late heavy bombardmentlate heavy bombardment opop
- 55. Bevestigd bij B竪ta Pictoris: honderden reuzen-Bevestigd bij B竪ta Pictoris: honderden reuzen- kometen tijdens de vroege planeetvormingkometen tijdens de vroege planeetvorming
- 56. Vroeg stadium? Jawel: planetenVroeg stadium? Jawel: planeten waren nog in vormingsstadiumwaren nog in vormingsstadium
- 57. Andere benadering: De verhouding vanAndere benadering: De verhouding van deuterium tegen waterstof atoomkernendeuterium tegen waterstof atoomkernen
- 58. Wat vinden we ?Wat vinden we ? Aardse samenstelling = Jupiter familie komeetAardse samenstelling = Jupiter familie komeet 103P/Hartley 2.103P/Hartley 2. Maar: 67P/Churyumov-Gerasimenko (Rosetta) heeft 3Maar: 67P/Churyumov-Gerasimenko (Rosetta) heeft 3 maal hoger D gehalte !maal hoger D gehalte ! Maar: Planeto誰den hebben zelfde D/H samenstelling alsMaar: Planeto誰den hebben zelfde D/H samenstelling als aardeaarde Dus: Komen onze oceanen uit de planeto誰den?? HoeDus: Komen onze oceanen uit de planeto誰den?? Hoe dan?dan? En: Hebben planeto誰den en Jupiterfamilie zelfdeEn: Hebben planeto誰den en Jupiterfamilie zelfde oorsprong? Dit laatste is hoogstwaarschijnlijk zooorsprong? Dit laatste is hoogstwaarschijnlijk zo
- 59. Er is veel te onderzoeken!Er is veel te onderzoeken! De presentatie is na te lezen opDe presentatie is na te lezen op www.cdejager.com/presentatiewww.cdejager.com/presentatie Ga naar kometenGa naar kometen